Λέανδρος Μπόλαρης, Ουκρανία. Σταυροδρόμι ιμπεριαλιστικών ανταγωνισμών, Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο 2014, σσ.: 117
προγεφύρωμα 1. τμήμα εχθρικού εδάφους, κοντά σε ακτή ή σε όχθη, που καταλαμβάνεται και οχυρώνεται από μια στρατιωτική μονάδα με σκοπό να χρησιμοποιηθεί ως χώρος απόβασης ή προώθησης της κύριας εκστρατευτικής δύναμης 2. (μτφ.) το κατάλληλο, το ευνοϊκό έδαφος που προετοιμάζει κάποιος για να προωθήσει μελλοντικά θέσεις, ενέργειες ισχύος ή επιβολής του (σε ένα χώρο που επικρατούν συνθήκες αντιπαλότητας, ανταγωνισμού) [Πύλη για την ελληνική γλώσσα]
«Μικρή Ρωσία»
Για τον τρόπο που σκέφτονται οι αρχιτέκτονες του πολέμου, η Ουκρανία είναι απλά ένα «προγεφύρωμα». Για τον Πούτιν, η γέφυρα της Ρωσίας στη Δύση και αδιαίρετο τμήμα του αρχαίου ρωσικού τριαδικού έθνους, που περιλαμβάνει Βελικορώσους (Μεγαλορώσους), Μικρορώσους (Ουκρανούς) και Λευκορώσους. Σύμπτωση; Και για την τσαρική αυτοκρατορία, μας λέει ο Λέανδρος Μπόλαρης, δεν υπάρχουν Ουκρανοί: θεωρούνται απλά «Μικροί Ρώσοι» (σ. 18). Σύμπτωση; Τον Ιούλιο του 2017, οι φιλορώσοι του Ντονέτσκ ιδρύουν στα ανατολικά ένα κράτος, ονόματι «Μικρή Ρωσία» που, σύμφωνα με το πρακτορείο Sputnik, αυτοπαρουσιάζεται ως διάδοχο κράτος της Ουκρανίας. Η ιστορία δεν έχει τις απαντήσεις για όλα όσα ζούμε σήμερα. Χωρίς αυτήν, όμως, θα χάναμε πολλά απ’ όσα συμβαίνουν.
Γεωπολιτικός άξονας
Και για τους νατοϊκούς, όμως, η Ουκρανία είναι επίσης συνδεδεμένη με τη Ρωσία. Στα 1997, ο πρώην σύμβουλος εθνικής ασφάλειας των αμερικανών προέδρων Νίξον και Κάρτερ, ο Ζμπίγκνιου Μπρεζίνσκι, γράφει – και παραθέτει ο Μπόλαρης:
Η Ουκρανία, ένας νέος και σημαντικός χώρος στην ευρωασιατική σκακιέρα, είναι ένας γεωπολιτικός άξονας γιατί η ίδια η ύπαρξή της ως ανεξάρτητης χώρας βοηθάει στο μετασχηματισμό τη Ρωσία. Χωρίς την Ουκρανία, η Ρωσία παύει να είναι μια ευρωασιατική αυτοκρατορία… Ωστόσο, αν η Μόσχα επανακτήσει τον έλεγχο της Ουκρανίας, με τα 52 εκατομμύρια κατοίκους (σ.σ.: σήμερα, χωρίς τους πρόσφυγες, περί τα 42 εκατομμύρια), τις μεγάλες πλουτοπαραγωγικές πηγές και την πρόσβαση στη Μαύρη Θάλασσα, τότε η Ρωσία αποκτάει αυτομάτως τα μέσα για να γίνει ένα πανίσχυρο αυτοκρατορικό κράτος που θα εκτείνεται στην Ευρώπη και την Ασία (σ. 106).
Τόσο για τους Δυτικούς όσο και για τους Ρώσους, η Ουκρανία είναι «αυτό που θέλει ο άλλος»: μήλο της έριδας, γέφυρα, προσάρτημα. Η ίδια η Ουκρανία, όμως, τι θέλει;
Προσπαθώντας να καταλάβω, διάλεξα για σήμερα το βιβλίο του Μπόλαρη, μιας και αυτές τις μέρες επανεκδίδεται επικαιροποιημένο. Το βιβλίο πρωτογράφτηκε στα μέσα Οκτώβρη του 2014. Ήταν λίγο μετά την αποτυχημένη πρώτη συμφωνία εκεχειρίας του Μινσκ: το Κίεβο ετοιμαζόταν για τις εκλογές της 26ης Οκτωβρίου, και το ίδιο και το Ντονμπάς στα ανατολικά, μια εβδομάδα μετά. Εκείνες τις μέρες, ο ΟΗΕ μετρούσε 415.078 εκτοπισμένους μέσα στην Ουκρανία, 427.004 πρόσφυγες και πάνω από 3.700 νεκρούς.
Ουκρανοποίηση
Αφήνω για λίγο πιο κει το βιβλίο και κοιτάζω τον εθνογλωσσικό χάρτη της Ουκρανίας: η δυτική και η ανατολική χώρα μοιάζουν ξένες: για λίγο πιστεύεις ότι η αλληλοσφαγή τους είναι κάτι σα μοίρα.
Να, όμως, που και πάλι η ιστορία βοηθά: ο Μπόλαρης αξιοποιεί πολιτική και επιστημονική βιβλιογραφία, υποστηρίζοντας ότι τα πράγματα δεν ήταν πάντα έτσι.
Μήπως όμως το να επιστρέφεις στην ιστορία μιας χώρας είναι τρόπος να αποφεύγεις τις συγκεκριμένες δυσκολίες της τωρινής πολιτικής; Λίγο πριν την εισβολή στην Ουκρανία, σκέφτομαι, ο Πούτιν θεωρεί σκόπιμο να ξεκαθαρίσει τους λογαριασμούς του με την ιστορία – και πρώτα με την ιστορία του Λένιν. Γιατί τόση σπουδή να ξεμπερδεύει με τον Λένιν;
Η πολιτική της «ουκρανοποίησης» [που ακολουθούσε ο Λένιν] αφορούσε την ενίσχυση όλων των μη-ρωσικών μειονοτήτων και εθνών που βρέθηκαν στα σύνορα της ΕΣΣΔ. Βασικός πυλώνας αυτής της πολιτικής ήταν η προαγωγή των γλωσσών των καταπιεσμένων εθνών. Η «ουκρανοποίηση» είχε τεράστια σημασία. Ήταν η έμπρακτη απόδειξη ότι οι μπολσεβίκοι δεν ήταν η συνέχεια της τσαρικής καταπίεσης με σοσιαλιστικά και «ταξικά» σύμβολα και φρασεολογία, αλλά η άρνησή της […] Το 1922 [έτος ίδρυσης της Σοβιετικής Δημοκρατίας της Ουκρανίας] δεν κυκλοφορούσε καμιά εφημερίδα στα ουκρανικά. Στις αρχές της δεκαετίας του ’30 είχαν φτάσει τις 373. Υπήρχαν 86 ουκρανικά θέατρα, 12 εβραϊκά και μόλις 3 ρωσικά. Το 1928, το 62.5% της συνολικής κυκλοφορίας των εφημερίδων καλυπτόταν από εφημερίδες που γράφονταν στα ουκρανικά (σ. 28-29).
Το εθνικό και το κοινωνικό
Αντίθετα με ό,τι πιστεύει ο μεγαλορωσικός εθνικισμός του Πούτιν, ο Λένιν αναγνωρίζει, δεν «κατασκευάζει», το ουκρανικό έθνος. Εξίσου κρίσιμο: το αναγνωρίζει, όχι ψάχνοντας την «αντικειμενική» πολιτιστική «ουσία» του –τη γλώσσα, τον πολιτισμό, τη θρησκεία–, αλλά ως πολιτική κοινότητα. Πριν και μετά τον Λένιν, ο άλλος τρόπος να αναγνωριστεί το ουκρανικό έθνος ως ανεξάρτητο είναι η προσκόλληση στη μια ή την άλλη μεγάλη δύναμη ή συνασπισμό: το 1914, όταν συγκροτείται η «Ένωση για την Απελευθέρωση της Ουκρανίας», μια μερίδα ουκρανών σοσιαλιστών προσκολλάται στις Κεντρικές Δυνάμεις (ελπίζοντας να χάσει ο τσάρος), μια άλλη στην Αντάντ (ελπίζοντας ότι η ήττα του πρωσικού μιλιταρισμού θα σημάνει εκδημοκρατισμό της Ρωσίας).
Ουκρανία και Ρωσική Επανάσταση
Πώς εξηγείται αυτό; Το εθνικό κίνημα, λέει ο Μπόλαρης, έχει ως βάση «τη διανόηση της χώρας, γόνους εύπορων αγροτών ή της επαρχιακής αριστοκρατίας». Ο πολιτικός μετεωρισμός του –μια με τη μία ξένη δύναμη, μια με την άλλη– είναι, κατά κάποιον τρόπο, αντανάκλαση της κοινωνικής σύνθεσής του. Ο Μπόλαρης βρίσκει τον ίδιο μετεωρισμό στη στάση των Ουκρανών απέναντι στην Οκτωβριανή επανάσταση. Η «Κεντρική Ράντα», όπου ηγούνται ουκρανοί μενσεβίκοι και εσέροι («κάτι σαν την Προσωρινή Κυβέρνηση και την Εκτελεστική Επιτροπή των Σοβιέτ στην Πετρούπολη», μας εξηγεί ο Μπόλαρης), τον Οκτώβρη του 1917 βοηθά τους Μπολσεβίκους να ανατρέψουν την Προσωρινή Κυβέρνηση. Όμως τελικά έρχεται σε ρήξη μαζί τους: η σοβιετική εξουσία φαίνεται για τη Ράντα υπερβολικά ρωσική και η ίδια δεν υιοθετεί τα αιτήματα για γη, διακοπή του πολέμου, εργατικό έλεγχο. Το 1918, με τη Συμφωνία Μπρεστ-Λιτόφσκ, ο αναρχικός Νέστορ Μαχνό βλέπει απογοητευμένος τους Μπολσεβίκους να αφήνουν την Ουκρανία στους Γερμανούς.
Για μια ακόμα φορά, όμως, η επιδίωξη να δημιουργηθεί ουκρανικό εθνικό κράτος καθορίζεται από τις κοινωνικές επιδιώξεις. Όταν, σε πείσμα των Γερμανών, η Κεντρική Ράντα αρνείται να νομοθετήσει την αποκατάσταση των μεγάλων αγροκτημάτων των γαιοκτημόνων, που έχουν μοιραστεί οι αγρότες, ο γερμανικός στρατός ανατρέπει τη Ράντα. Στη θέση της βάζει τον παλιό αξιωματικό του τσάρου, Πιοτρ Σκοροπάντσκι. Ούτε ο Σκοροπάντσκι μακροημερεύει: το Νοέμβρη του ’18, η επανάσταση στη Γερμανία ανατρέπει τον Κάιζερ: τον ίδιο μήνα, μια εξέγερση στην Ουκρανία ρίχνει και τον άνθρωπο των Γερμανών, Σκοροπάντσκι. Στο τιμόνι της χώρας είναι πια ο Σιμόν Πετλιούρα, άνθρωπος της Αντάντ.
Μπορότμπα: Ρώσοι και Ουκρανοί μαζί
Εν μέσω εμφυλίου, η Ουκρανία αντιμετωπίζει ταυτόχρονα τα πογκρόμ των Λευκοφρουρών του Ντενίκιν, από τη μια, και τα αντιεβραϊκά πογκρόμ του στρατού του Πετλιούρα από την άλλη: εξαιτίας τους, 50.000 Εβραίοι βρίσκουν τραγικό θάνατο. Εκείνη την περίοδο, ένα τμήμα των ουκρανών εθνικιστών του Πετλιούρα αποκόβεται, φτιάχνει το κόμμα Μπορότμπα («Αγώνας»), και ζητά να μπει στην Κομμουνιστική Διεθνή. Παρά τις επιφυλάξεις του, προσχωρεί στους μπολσεβίκους, δίπλα στους οποίους πολεμά τους Λευκοφρουρούς. Πώς εξηγείται η στάση αυτή;
Η σοβιετική εξουσία, παραδέχεται ο Μπόλαρης, δεν είναι αγαπητή στην Ουκρανία: αφενός πολιτεύεται πρώτα ως ρωσική, αφετέρου κάνει επιτάξεις της σοδειάς του σταριού για να θρέψει τον Κόκκινο Στρατό. Απέναντί της, όμως, οι Λευκοφρουροί του Ντενίκιν σφάζουν Εβραίους και κομμουνιστές, διακηρύσσοντας ότι θα ξαναδώσουν τη γη των ουκρανών αγροτών στους γαιοκτήμονες (σ. 26). Το κοινωνικό χρωματίζει και πάλι το εθνικό.
Ενώ αυτά συμβαίνουν στην ανατολική Ουκρανία, στη δυτική πλευρά, οι ουκρανικές επαρχίες είναι τμήμα του πολωνικού κράτους. Απέναντί τους, η πολωνική κυβέρνηση ενθαρρύνει «το πολωνικό στοιχείο με μια πολιτική εποικισμού που έκλεβε τη γη από τους ουκρανούς χωρικούς» (σ. 37). Το 1929 συγκροτείται η δεξιά αντικομμουνιστική Οργάνωση Ουκρανών Εθνικιστών (OUN). Στον αντίποδα, το Κομμουνιστικό Κόμμα της Δυτικής Ουκρανίας (ιδρυμένο το 1921) έχει μια πολιτική που επιτρέπει την αυτονομία μέχρι την απόσχιση: επωφελούμενο από την «ουκρανοποίηση» στη Ρωσία, το 1928 φτάνει στο 12%.
Από την ουκρανοποίηση πίσω στον μεγαλορωσικό εθνικισμό και τον πόλεμο
Το 1928, ωστόσο, η Κομμουνιστική Διεθνής ξηλώνει την ηγεσία του ΚΚ Δ. Ουκρανίας και η επιρροή του μειώνεται δραστικά. Με τον Στάλιν στο τιμόνι της ΕΣΣΔ, ο στόχος της εκβιομηχάνισης επιτάσσει, μεταφορικά και κυριολεκτικά, τη βίαιη απαλλοτρίωση της σοδειάς: αποτέλεσμα, το 1932-33, είναι ένας λιμός με τουλάχιστον 5 εκατομμύρια νεκρούς. Στην Ουκρανία μιλούν για «γενοκτονία»: στην πραγματικότητα πρόκειται για μια φρικαλέα εκβιομηχάνιση επί πτωμάτων. Η ουκρανοποίηση είναι από χρόνια νεκρή – ο αντικομμουνισμός σε πλήρη άνθιση.
Μέσα στον πόλεμο πια, το 1940, η αντικομμουνιστική OUN διασπάται στην πτέρυγα του Αντρέι Μέλνικ και σε αυτήν του Στεπάν Μπαντέρα. Οι δύο συνεργάζονται με τους ναζί, όταν αυτοί καταργούν το πολωνικό κράτος, αλλά και όταν εισβάλλουν στην ΕΣΣΔ. Όμως, το 1941, όταν οι ουκρανοί εθνικιστές προσπαθούν να ανακηρύξουν ανεξάρτητο ουκρανικό κράτος, οι ναζί συλλαμβάνουν και εκτελούν πολλούς (σ. 46). Η OUN εξυμνεί την «καθαρότητα της ουκρανικής φυλής», κάνοντας εθνοκάθαρση. Με εθνοκάθαρση απαντά απέναντι και η πολωνική αντίσταση. Ο Ουκρανικός Αντάρτικος Στρατός (UPA) κάνει εγκλήματα. Την ίδια στιγμή, όμως, σηκώνει και τα όπλα απέναντι στους ναζί.
Η Ουκρανία και ο Πούτιν ως αντι-Λένιν
Ο Μπόλαρης παραδέχεται ότι η προπολεμική ιστορία της Ουκρανίας δεν παρέχει όλες τις απαντήσεις για το σήμερα. Στις ρίζες της σημερινής σύγκρουσης, γράφει, «συνδυάστηκαν τρεις διαφορετικές συγκρούσεις: οι καυγάδες των ολιγαρχών, ο ξεσηκωμός ενάντια στην κυβέρνηση [του εκλεκτού του Πούτιν] Γιανουκόβιτς και η σύγκρουση των ιμπεριαλιστών για τον έλεγχο της χώρας. Αυτή η τρίτη σύγκρουση έπαιξε τον καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη των πραγμάτων» (σ. 96).
Με εξίσου διαυγή τρόπο, ο Μπόλαρης κάνει σαφές ότι η Ρωσία δεν συνιστά εμπόδιο στον ιμπεριαλισμό: είναι η χώρα που, επί Γέλτσιν και Πούτιν, ισοπέδωσε την Τσετσενία, στο όνομα της αντίθεσης στην ισλαμική τρομοκρατία – με τη συμπαράσταση, τότε, της Δύσης (σ. 103). Το 2008 ήρθε η σειρά της Γεωργίας: ηττημένες στο Αφγανιστάν και το Ιράκ, οι ΗΠΑ του Ομπάμα δεν «προστάτεψαν» τη Γεωργία αποτελεσματικά από την απόσχιση της Νότιας Οσετίας. Και τώρα; Η προσφυγή στον Λένιν του ’17 δεν δίνει όλες τις απαντήσεις, βοηθά όμως να διασώσουμε μια μέθοδο:
Όταν ο πόλεμος διεξάγεται ανάμεσα σε δύο ομάδες αρπακτικών και καταπιεστών, μόνο και μόνο για το μοίρασμα του πλιάτσικου, για το ποιος θα στραγγαλίζει περισσότερους λαούς […] τότε το ζήτημα ποιος ξεκίνησε αυτόν τον πόλεμο, ποιος τον κήρυξε πρώτος, δεν έχει καμιά οικονομική ή πολιτική σημασία (σ. 113 του βιβλίου).
Προσάρτηση στο όνομα της «αυτοδιάθεσης»;
Αν οι ίσες αποστάσεις μεταξύ Ρωσίας και ΝΑΤΟ είναι πλέον ευκολότερη υπόθεση για την Αριστερά, το ερώτημα παραμένει: και η Ουκρανία; Ήδη από το 2014, ο Μπόλαρης σημειώνει ότι το παλιό αίτημα της υπεράσπισης της «αυτοδιάθεσης των εθνών» δεν έχει καμία σχέση με τις αξιώσεις της (προσαρτημένης πλέον) Κριμαίας στο Νότο και των «λαϊκών δημοκρατιών» στην Ανατολή. Γιατί;
Η υποστήριξη του Λένιν και της πλειοψηφίας των Μπολσεβίκων στο δικαίωμα για την εθνική αυτοδιάθεση σήμαινε υποστήριξη σε εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα και εξεγέρσεις που αδυνάτιζαν τον ιμπεριαλισμό και διευκόλυναν από αυτή την άποψη το έργο της εργατικής επανάστασης στα κέντρα του καπιταλισμού. Δεν σήμαινε υποστήριξη στον καθένα που σήκωνε μια εθνική σημαία για να υπηρετήσει ιμπεριαλιστικά σχέδια (σ. 114).
Η προσάρτηση της Κριμαίας χτες και η αναγνώριση του Ντονιέτσκ και του Λουγκάνσκ σήμερα δεν διευκολύνουν καμιά επανάσταση οπουδήποτε: αντίθετα, ξαναφέρνουν στη ζωή μας την απειλή μιας παγκόσμιας ολικής καταστροφής.