Τα εσόμενα είναι αυτά που έρχονται, τα επερχόμενα. Η χρήση αυτής της μετοχής χαρακτήρισε κατεξοχήν τους πρώτους χριστιανούς και την εσχατολογία τους – την τρομακτική αποκάλυψη και την σωτηρία των ψυχών και των σωμάτων, που θα ακολουθούσε.
Τα εσόμενα, λοιπόν, είναι αυτά που θα έλθουν και που ξέρουμε πως θα έλθουν.
Οι επαναστάτες από τον 19o αιώνα κι έπειτα είχαν μια παρόμοια αντίληψη των πραγμάτων. Ο καπιταλισμός θα κατέρρεε, ο κομμουνισμός θα ακολουθούσε. Η εξασφάλιση μιας όσο το δυνατόν λιγότερο επώδυνης μετάβασης μέσω της πολιτικής παρέμβασης, ο ρόλος της μαίας, ήταν το καθήκον που τους αντιστοιχούσε. Τα πράγματα, ωστόσο, ήταν δεδομένα. Τα εσόμενα ήταν, εν πολλοίς, προβλέψιμα και προβλεπτά.
Μπορούμε να πούμε το ίδιο σήμερα; Κατηγορηματικά όχι. Ξέρουμε πια, από την ίδια την πείρα του κινήματος, πως η βεβαιότητα είναι πολύ αδύναμη μπροστά στην ενδεχομενικότητα των πραγμάτων, στον αστάθμητο χαρακτήρα της ιστορικής εξέλιξης. Τίποτε δεν είναι αναπόφευκτο -για το καλό, τουλάχιστον.
Γιατί, σε ό,τι αφορά το κακό, οι προγνώσεις φαίνεται να έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα να επιβεβαιωθούν.
Η κλιματική καταστροφή, συνδεδεμένη άμεσα με την καπιταλιστική συσσώρευση, είναι πολύ δύσκολα αναστρέψιμη.
Η «πράσινη μετάβαση» του συστήματος, εκτός του ό,τι είναι πολύ αμφισβητήσιμη σε ό,τι αφορά τα προσδοκώμενα αποτελέσματα, αντιστρέφεται στην πρώτη στραβή – όπως έδειξε πεντακάθαρα η εξέλιξη μετά από το ξέσπασμα της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία. Εκτός αυτού, όμως, η γεωπολιτική διακινδύνευση λόγω της πλανητικής σύγκρουσης για τις σπάνιες γαίες και τους εν γένει φυσικούς πόρους, που απαιτούνται για την όποια μεταβολή του ενεργειακού παραδείγματος κάνει πιθανότερη μια πολεμική ανάφλεξη μεγάλης κλίμακας παρά έναν ειρηνικό μετασχηματισμό. Επιπλέον, οι «μεσοστρωματικές» προτεραιότητες των προβλεπόμενων πολιτικών, χωρίς την παραμικρή μέριμνα για τις κατώτερες τάξεις και τις φτωχότερες χώρες, κάνουν τις «οικολογικές» επιλογές τόσο μεροληπτικές ταξικά, που είναι δύσκολα υπερασπίσιμες στο πλαίσιο του χειραφετητικού αντικαπιταλιστικού κινήματος.
Στο «στενό» οικονομικό πεδίο, ο παγκόσμιος καπιταλισμός, δεκαπέντε χρόνια μετά από τον ισχυρότατο κλονισμό του 2008, δεν βρίσκει ακόμη έναν σταθερό βηματισμό. Μπορεί η μάζα των κερδών να αποκαταστάθηκε σε σημαντικό βαθμό, οι κύριοι «δείκτες υγείας» του συστήματος, ωστόσο, δείχνουν εξαιρετικά προβληματικοί. Οι παραγωγικές επενδύσεις είναι σε πολύ χαμηλές πτήσεις και η ανάπτυξη της παραγωγικότητας σχεδόν αμελητέα. Γι’ αυτό και τα κέρδη αυξάνονται, με απόλυτο τρόπο, σε βάρος των κατώτερων τάξεων -όντας μεταφορά εισοδήματος από κάτω προς τα πάνω και όχι δημιουργία νέας αξίας. Με άλλα λόγια, ο βαθμός εκμετάλλευσης εκτοξεύεται, ενώ ο τεχνολογικός εκσυγχρονισμός της παραγωγής βραδυπορεί μέχρις ακινησίας. Για να θυμηθούμε την κυρίαρχη ορολογία, πολλή «γνώση και πληροφορία», πολλή «καινοτομία», πολλή «τεχνητή νοημοσύνη» και μόνο αποτέλεσμα όλο και χειρότερη, εντατικοποιημένη και επισφαλή, ζωή για όλο και περισσότερους ανθρώπους. Παρόλες τις προφητείες περί τέλους του νεοφιλελευθερισμού, λοιπόν, πολύ πιθανότερος είναι όχι μόνο ο «παράδοξος μη-θάνατός» του, σύμφωνα με την εύστοχη διατύπωση του Κόλιν Κράουτς, αλλά η επίτασή του.
Πολύ περισσότερο που η παγκόσμια σύγκρουση μεταξύ των ΗΠΑ και της Κίνας, σε όλους σχεδόν τους τομείς οικονομικού και πολιτικού ενδιαφέροντος, όλα δείχνουν πως θα κλιμακωθεί κατά πολύ, παρά θα κοπάσει. Δεν είναι τυχαίο που ο πυρηνικός όλεθρος ξανάρχεται ρητά στο προσκήνιο.
***
Η χώρα μας, πρότυπο πειραματόζωο, επί πολλά χρόνια πια, για την υλοποίηση όσων η άρχουσα τάξη παντού στη Γη ονειρεύεται, βρίσκεται σε χειρότερη θέση από ό,τι οι περισσότερες της «κατηγορίας» της.
Το κεφάλαιο πέτυχε περισσότερα από όσα περίμενε και το ίδιο ακόμη στην εκκίνηση της μνημονιακής περιόδου. Τα κέρδη έχουν εκτιναχθεί σε επίπεδα μεγαλύτερα από τα προ της κρίσης, ενώ τα διανεμόμενα κέρδη (τα μερίσματα, αυτά που μπαίνουν απευθείας στην τσέπη των καπιταλιστών) είναι κατά πολύ υψηλότερα αυτών του 2008-2009.
Την ίδια στιγμή, οι μισθοί παραμένουν πολύ χαμηλότεροι από τότε, πράγμα που έχει ως αποτέλεσμα, σε ό,τι αφορά το βιοτικό επίπεδο, να βρισκόμαστε το 2023 στην 25η θέση στην ΕΕ, από την 9η το 2009. Σε μονάδες αγοραστικής δύναμης, το κατά κεφαλήν ΑΕΠ είναι μόλις στο 68% του μέσου ευρω-ενωσιακού όρου.
Ενώ, λοιπόν, οι εργατικές τάξεις στην Ελλάδα δεν λένε να ξεκολλήσουν από τον πάτο, στον οποίο τις καταδίκασαν τα τρία μνημόνια, αλλά και ο μεταμνημονικός ζουρλομανδύας, ακόμη περισσότερο, ενώ το βιοτικό τους επίπεδο συμπιέζεται συνεχώς λόγω της ασύλληπτης ακρίβειας, το 2022, ο ετήσιος κύκλος εργασιών στο σύνολο των επιχειρήσεων αυξήθηκε κατά 35%, φτάνοντας το 230% του ΑΕΠ.
Μένοντας μόνο στις εισηγμένες, η ετήσια αύξηση του τζίρου ήταν 51%, ενώ τα καθαρά κέρδη αυξήθηκαν κατά 68%! Να, μερικά ενδεικτικά παραδείγματα, σχετικά με τα κέρδη προ επενδύσεων, αποσβέσεων και φόρων: η Μυτιληναίος, το 2022, είδε αύξηση κατά 150%, η ΓΕΚ-ΤΕΡΝΑ κατά 100%, η Hellenic Energy 180%, η Motor Oil 260%, ενώ και οι τράπεζες είδαν πραγματική εκτόξευση.
Υπάρχουν περιθώρια βελτίωσης για τις κατώτερες τάξεις; Μηδαμινές. Με όλα τα πολλές δεκάδες δισεκατομμύρια του Συμφώνου Ανάκαμψης και του ΕΣΠΑ, οι προβλέψεις των διεθνών οργανισμών είναι για ανάπτυξη της τάξης του 1% ετησίως μέχρι το 2028, με το ΑΕΠ, πέντε χρόνια μετά από σήμερα, να παραμένει ακόμα 12% μικρότερο από αυτό του 2009. Που σημαίνει πως 20 χρόνια μετά από το ξέσπασμα της παγκόσμιας κρίσης δεν θα έχουμε αναπληρώσει παρά μόνο το μισό της απώλειας.
Η ελληνική καπιταλιστική τάξη θα συνεχίσει να βασίζει την κερδοφορία της σε άγριες μεθόδους απόλυτης υπεραξίας ξεζουμίζοντας τους εργαζόμενους μέχρι πραγματικής εξόντωσης. Είναι πολύ χαρακτηριστικό ότι, στην τελευταία συνέλευση του ΣΕΒ, ο CEO Coca -Cola Hellas Μουρελάτος ισχυρίστηκε πως η αύξηση των μισθών ή η μισθολογική εξέλιξη βάσει των χρόνων δουλειάς είναι παρωχημένα και απαράδεκτα, από επιχειρηματική άποψη, σχήματα και πρότεινε την επιβράβευση των εργαζομένων με ευελιξία στον τόπο εργασίας, με μπόνους και ευκαιρίες απασχόλησης σε διαφορετικά τμήματα και στο εξωτερικό, ακόμη και με προσωπικό «μπράβο» αναγνώρισης για τον εργάτη.
Υπάρχει ελπίδα;
Η παγκόσμια εργατική τάξη είναι διαρκώς μεγαλύτερη- στην Κίνα μόνο ο αριθμός των εργατών είναι μεγαλύτερος από ό,τι σε ολόκληρη τη Δύση πριν από δυο δεκαετίες. Σε αντίθεση με όσους βασίζουν τις πολιτικές τους προγνώσεις στην υποτίμηση της σημασίας της, η εργατική τάξη αποτελεί πολύ σημαντικότερο παράγοντα από ό,τι στην εποχή του Μαρξ. Φαίνεται, μάλιστα, να συνειδητοποιεί την θέση της.
Στη Γερμανία, για παράδειγμα, η αυτοτοποθέτηση στην εργατική και την κατώτερη μεσαία τάξη, από 75% το 1995 βρίσκεται στο 81% το 2018. Στη Βρετανία, τα αντίστοιχα ποσοστά διατηρούνται πάνω από το 80%, σε όλη αυτήν την περίοδο. Είναι εντυπωσιακό, μάλιστα, ότι το 60% όσων κάνουν επιστημονικά και διοικητικά επαγγέλματα αυτό προσδιορίζονται ως εργατική τάξη. Στις ΗΠΑ, επίσης, η αυτοτοποθέτηση στη working class είναι σαφώς πλειοψηφική.
Στην Ελλάδα τα πράγματα είναι περισσότερο συγκεχυμένα, δείχνουν, ωστόσο, παρόμοια τάση.
Η εργατική τάξη, λοιπόν, αντιλαμβάνεται την θέση της -περισσότερο από ό,τι στο πρόσφατο παρελθόν- και έχει αίσθηση των ειδικών συμφερόντων της. Η σαφής πολιτική αδυναμία της είναι δείκτης περισσότερο της ήττας, της καθεστωτικής προσχώρησης ή της ανικανότητας της μαζικής Αριστεράς. Σίγουρα, πάντως, η προσφυγή της τελευταίας σε θεωρίες «εξαφάνισης» της εργατικής τάξης και υποχώρησης, εν γένει, της σημασίας των ταξικών αντιθέσεων είναι ανοησία ολκής.
Η ιστορία συνεχίζει να είναι ιστορία ταξικών αγώνων, επομένως η χειραφετητική διέξοδος παραμένει ανοιχτή, η απελευθερωτική δυνατότητα παραμένει ενεργή.
Επίλογος
Η στήλη των «απλοϊκών μαθημάτων» ολοκληρώνει τον κύκλο της, έναν περίπου χρόνο από το ξεκίνημά της. Θα μπορούσε να συνεχίσει επ’ αόριστον. Θέματα για σχολιασμό προκύπτουν καθημερινά. Ίσως, κάποια στιγμή στο μέλλον, να επανέλθει. Όπως είχε εξαρχής σημειωθεί, ο σκοπός της ήταν να παρουσιάζει θέματα της οικονομίας με πολιτικό ενδιαφέρον αποφεύγοντας τα χαρακτηριστικά των «πέιπερς», με στόχο να τα κάνει πιο εύληπτα, αν είναι δυνατό και «διασκεδαστικά» κάποιες φορές.
Είναι τέτοια η δύναμη πυρός του ταξικού αντιπάλου, τόσο ασύμμετρη σε βάρος του κόσμου της εργασίας, της ανεργίας και της επισφάλειας, που οποιαδήποτε προσπάθεια κατανόησης της θέσης μας, ημών των «μικρών ανθρώπων», να είναι αναγκαία.
Αν η συλλογή αυτή πέτυχε κάτι μένει να κριθεί. Το κριτήριο, όμως, δεν μπορεί να είναι ακαδημαϊκό. Μόνο το πολιτικό κριτήριο είναι κατάλληλο, νομίζω. Αυτό που βοηθάει τον πολιτικό αγώνα για την χειραφέτηση, δίνοντας επιχειρήματα στις κατώτερες τάξεις, είναι που λείπει.
Επιχειρώντας να συμβάλλω σε αυτό, επιδόθηκα σε μια προσπάθεια αποδόμησης της κυρίαρχης οικονομικής ερμηνείας -ιδεολογίας και ενίσχυσης των ριζοσπαστικών επιχειρημάτων. Και, στο μέτρο που απέρριψα τη χρήση σημειώσεων και αναφορών, ζητώντας από την αναγνώστρια να δείξει εμπιστοσύνη στην εντιμότητά μου και να θεωρήσει δεδομένο ότι τα λάθη και οι ανακρίβειες, που μοιραία θα προέκυπταν, δεν ήταν σκόπιμα, πρότεινα τρία βιβλία για εμβάθυνση στις συζητούμενες θεματικές.
Κλείνοντας θα αυξήσω τις βιβλιογραφικές προτάσεις μου σε δώδεκα:
- Χα-Τζουν Τσανγκ, 23 αλήθειες που δεν μας λένε για τον καπιταλισμό, Καστανιώτη
- Μαριάννα Ματσουκάτο, Το επιχειρηματικό κράτος, Κριτική
- Χρήστος Λάσκος -Ευκλείδης Τσακαλώτος, 22 Πράγματα που μας λένε για την ελληνική κρίση και δεν είναι έτσι, ΚΨΜ
- David Harvey, Ο Μαρξ, το «Κεφάλαιο» και η τρέλα του οικονομικού λόγου, Τόπος
- Crawford Brough MacPherson, Η ιστορική πορεία της φιλελεύθερης δημοκρατίας, Γνώση
- Pierre Dardot -Christian Laval, Ο νέος λόγος του κόσμου, Angelus Novus
- Thomas Piketty, Μικρή ιστορία της ισότητας, Πατάκης
- Robert Allen, Παγκόσμια οικονομική ιστορία, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
- Emmanuel Saez–Gabriel Zuckman, Ο θρίαμβος της αδικίας, Πόλις
- Adam Tooze, Πολιτική οικονομία μιας κατάρρευσης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
- Συλλογικό (επιμ. Χρήστος Λάσκος – Δημοσθένης Παπαδάτος-Αναγνωστόπουλος, 2015-2019: Ο ΣΥΡΙΖΑ στην κυβέρνηση. Η αριστερά;, Τόπος
