Πηγη: Jacobin (10.02.2022) | Μετάφραση: Κυριακή Κλοκίτη

Η κρίση στην Ουκρανία είναι εξαιρετικά περίπλοκη και ελάχιστα κατανοητή. Ο κοινωνιολόγος Βολοντίμιρ Ιστσένκο (Volodymyr Ishchenko) εξηγεί την προέλευση της κρίσης, τις μυθοπλασίες που την περιβάλλουν και γιατί ο πόλεμος απέχει πολύ από το να είναι αναπόφευκτος.

Αν βασιστείτε στα κατεστημένα μέσα ενημέρωσης για να παρακολουθήσετε τα γεγονότα στην Ουκρανία αυτά τα τελευταία οκτώ χρόνια, τότε το πιθανότερο είναι ό,τι ξέρετε να είναι λάθος. Παρά –ή, πιο πιθανό, επειδή– η αναταραχή στην Ουκρανία αντιπαρατίθεται έντονα τόσο στην εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ όσο και στην εσωτερική πολιτική τα τελευταία χρόνια, η ιστορία της χώρας και οι συνεχιζόμενες εσωτερικές της συγκρούσεις ήταν μερικές από τις πιο προπαγανδισμένες για το δυτικό κοινό.

Ο δρ Volodymyr Ishchenko, κοινωνιολόγος και επιστημονικός συνεργάτης στο Ινστιτούτο Ανατολικοευρωπαϊκών Σπουδών, έχει περάσει χρόνια γράφοντας για την ουκρανική πολιτική, την επανάσταση του Euromaidan το 2014 και το μεγάλο ανακάτεμα διαμαρτυριών, κοινωνικών κινημάτων, επανάστασης και εθνικισμού. Πρόσφατα μίλησε με τον Μπράνκο Μάρκετιτς (Branko Marcetic του Jacobin για το τι πρέπει να κατανοήσει το δυτικό κοινό σχετικά με την Ουκρανία και τη συνεχιζόμενη διεθνή αντιπαράθεση για αυτήν.

***

Γιατί οι Ουκρανοί αξιωματούχοι και οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις τηρούν τόσο διαφορετικές θέσεις στο ζήτημα της προοπτικής μιας ρωσικής εισβολής συγκριτικά με τις Ηνωμένες Πολιτείες και το Ηνωμένο Βασίλειο;

Η ρωσική διπλωματία μέσω εκβιασμών και οι στρατιωτικές κινήσεις είναι μόνο ένα μέρος αυτού, γιατί υπάρχουν και παράλληλες διπλωματικές ενέργειες. Ένα άλλο μέρος είναι αυτή η εκστρατεία των μέσων ενημέρωσης για την επικείμενη εισβολή, η οποία έχει τη δική της αυτόνομη λογική, καθοδηγείται από διαφορετικά συμφέροντα και δεν πρέπει να εκληφθεί ως αντικειμενική αντανάκλαση των ρωσικών ενεργειών. Έχει επίσης αυτόν τον ενισχυτικό, κλιμακωτό χαρακτήρα. Ο πρωταρχικός στόχος αυτής της εκστρατείας πιθανότατα δεν είναι καν η Ρωσία ή η Ουκρανία, αλλά η Γερμανία, η οποία υποτίθεται ότι βρίσκεται πιο κοντά στους συμμάχους της στο ΝΑΤΟ.

Η Ουκρανία, στην αρχή, δεν παρατήρησε καν αυτή την εκστρατεία στα δυτικά μέσα ενημέρωσης. Στη συνέχεια, προσπάθησε να εκμεταλλευτεί την εκστρατεία, ζητώντας περισσότερα όπλα και ζητώντας προληπτικές κυρώσεις κατά της Ρωσίας. Μόλις πριν από περίπου δύο ή τρεις εβδομάδες, η ουκρανική κυβέρνηση άρχισε να κάνει πολύ σαφείς δηλώσεις ότι η εισβολή δεν είναι πραγματικά επικείμενη, ότι βρισκόμαστε υπό ρωσική απειλή από το 2014 και έχουμε συνηθίσει σε αυτό και ότι, σύμφωνα με τις υπηρεσίες τους, αυτή η απειλή δεν είναι μεγαλύτερη από ότι ήταν την άνοιξη του περασμένου έτους (κατά το προηγούμενο στάδιο της ρωσικής συγκέντρωσης στρατευμάτων, το οποίο έγινε πολύ δημόσια με πολύ σαφείς προθέσεις).

Αυτή η εκστρατεία των δυτικών μέσων ενημέρωσης είχε πολύ υλικές και αρνητικές συνέπειες για την ουκρανική οικονομία. Το ουκρανικό νόμισμα έχει αρχίσει να υποτιμάται, οι επενδυτές άρχισαν να φεύγουν —ιδιαίτερα στην ουκρανική αγορά ακινήτων— και η κυβέρνηση φοβήθηκε αρκετά ότι, ακόμη και χωρίς πραγματική εισβολή, η ουκρανική οικονομία μπορεί να αντιμετωπίσει αρκετά σοβαρά προβλήματα από αυτό. Αλλά δεν θα το έπαιρνα ως απλή στρατηγική εξαπάτηση.

Γιατί η Ουκρανία είναι τόσο σημαντική χώρα, τόσο για τη Ρωσία, όσο και για τη Δύση και τις Ηνωμένες Πολιτείες;

Οικονομικά, η Ουκρανία είναι στην πραγματικότητα μια μεγάλη αποτυχία. Αν κοιτάξετε τους οικονομικούς δείκτες, η Ουκρανία είναι πιθανώς μια από τις πολύ λίγες χώρες στον κόσμο που δεν έχει φτάσει το κατά κεφαλήν ΑΕΠ του 1990. Υπήρξε μια τεράστια οικονομική παρακμή στη δεκαετία του ’90 και στη συνέχεια η Ουκρανία απέτυχε να αναπτυχθεί όπως οι ανατολικοευρωπαίοι γείτονές της. Δεν ζούμε καλύτερα από το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης, σε αντίθεση με την Πολωνία, για παράδειγμα, ή ακόμα και τη Ρωσία ή τη Λευκορωσία.

Για τη Ρωσία και για τις Ηνωμένες Πολιτείες, είναι ένα μέρος μέσω του οποίου μεταφέρεται φυσικό αέριο. Υπήρξαν κάποιες πρωτοβουλίες για να υπάρξει τριμερής κοινοπραξία: η Ρωσία, ως προμηθεύτρια χώρα φυσικού αερίου, η Ευρωπαϊκή Ένωση ως καταναλώτρια και η Ουκρανία ως έδαφος διαμετακόμισης. Αυτές οι πρωτοβουλίες τορπιλίστηκαν στις δεκαετίες του ’90 και του 2000, ιδιαίτερα από την ουκρανική πλευρά, και το αποτέλεσμα ήταν ότι η Ρωσία κατασκεύασε αρκετούς αγωγούς γύρω από την Ουκρανία. Ο Nord Stream 2 είναι ίσως ο πιο επικίνδυνος για την Ουκρανία τώρα, γιατί μπορεί να καταστήσει τους ουκρανικούς αγωγούς απαρχαιωμένους.

Από στρατιωτική άποψη, η Ρωσία λέει ότι η Ουκρανία μπορεί να είναι σημαντική, γιατί, εάν το ΝΑΤΟ αρχίσει να αναπτύσσει επιθετικά όπλα, υπάρχουν ρουκέτες που μπορούν να φτάσουν στη Μόσχα σε πέντε λεπτά από το ουκρανικό έδαφος. Η ρωσική αμυντική στρατηγική για αιώνες ήταν η επέκταση, προκειμένου να ωθήσει τα σύνορά της όσο το δυνατόν πιο δυτικά, δημιουργώντας στρατηγικό βάθος, που οδήγησε τις εισβολές του Ναπολέοντα Βοναπάρτη και του Αδόλφου Χίτλερ να αποτύχουν — αν και οι σύγχρονοι πόλεμοι δεν διεξάγονται με τον ίδιο τρόπο όπως ήταν πριν από μισό ή δύο αιώνες.

Για τις Ηνωμένες Πολιτείες, η Ουκρανία είναι ένα πιθανό hot spot εναντίον της Ρωσίας. Εάν η Ουκρανία δημιουργεί εντάσεις με τη Ρωσία, μπορεί να αποδυναμώσει τη Ρωσία και να εκτρέψει τους πόρους της, για παράδειγμα, σε περίπτωση κινεζικής κλιμάκωσης. Μερικοί άνθρωποι σχολιάζουν τώρα πολύ κυνικά: «Γιατί να μην αφήσουμε τους Ρώσους να εισβάλουν στην Ουκρανία και ας κάνουμε την Ουκρανία ένα άλλο Αφγανιστάν για τη Ρωσία;» Η Ρωσία θα ξόδευε πολλούς πόρους, θα χτυπιόταν με κυρώσεις – πιθανότατα ο Nord Stream θα ήταν επίσης υπό κυρώσεις – και δεν είναι τόσο σαφές για πόσο καιρό η Ρωσία θα επιβίωνε από μια μεγάλη κλιμάκωση στην Ουκρανία. Αυτός μπορεί να είναι ένας λόγος για τον οποίο αυτός ο πόλεμος [στην περιοχή του Ντονμπάς] συνεχίζεται για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα: δεν υπάρχει πραγματικό συμφέρον να σταματήσει.

Υπήρξαν πολλές ευκαιρίες για να γίνει αυτό το 2019 και το 2015, και η κυβέρνηση των ΗΠΑ δεν έκανε όσα μπορούσε.

Ποια είναι η σχέση μεταξύ της Ουκρανίας και της Ρωσίας, αφού η μακρά και περίπλοκη ιστορία των χωρών αυτών διαμορφώνει τόσους πολλούς από τους πολιτικούς και πολιτιστικούς διαχωρισμούς της σύγχρονης Ουκρανίας;

Δεν υπάρχει συναίνεση για αυτό το θέμα. Μερικοί άνθρωποι της Αριστεράς, όπως ορισμένοι Ουκρανοί μαρξιστές τον εικοστό αιώνα, υποστήριξαν ότι η Ουκρανία ήταν ρωσική αποικία, και τουλάχιστον στη Ρωσική Αυτοκρατορία, έγινε αντικείμενο οικονομικής εκμετάλλευσης. Αυτή ήταν μια διαφορετική ιστορία υπό τη Σοβιετική Ένωση, όταν η Ουκρανία αναπτύχθηκε πραγματικά πολύ γρήγορα και κατέληξε να είναι ένα από τα πιο ανεπτυγμένα μέρη της χώρας – ένας από τους λόγους για τους οποίους η μετασοβιετική κρίση ήταν τόσο σοβαρή. Άλλοι θα έλεγαν ότι η Ουκρανία έμοιαζε περισσότερο όπως η Σκωτία με την Αγγλία, και ούτε καν κοντά στις σχέσεις μεταξύ των δυτικών μητροπόλεων και των αποικιών τους στην Αφρική ή την Ασία, ή ακόμα και μεταξύ Ρωσίας και Κεντρικής Ασίας, ή Ρωσίας και Σιβηρίας.

Για πολλούς Ρώσους, η Ουκρανία αποτελεί μέρος της αντίληψής τους για το ρωσικό έθνος. Απλώς δεν μπορούσαν να φανταστούν τη Ρωσία χωρίς την Ουκρανία. Στη Ρωσική Αυτοκρατορία, υπήρχε αυτή η ιδέα ότι οι Ρώσοι, οι Ουκρανοί και οι Λευκορώσοι ήταν τρία μέρη του ίδιου λαού. Και αυτή η αφήγηση επαναλήφθηκε πρόσφατα από τον Βλαντιμίρ Πούτιν, στο άρθρο του όπου ισχυριζόταν ότι οι Ουκρανοί και οι Ρώσοι είναι ένας λαός, τεχνητά διχασμένος.

Αυτή η αφήγηση έχει μακρά ιστορία στη ρωσική αυτοκρατορική σκέψη. Από αυτή την άποψη, θα βλέπατε τις σχέσεις μεταξύ Ουκρανίας και Ρωσίας σαν ανταγωνισμό τουλάχιστον δύο αφηγήσεων συγκρότησης έθνους. Μπορεί κάποιος να πει ότι η Ουκρανία δεν είναι μέρος της Ρωσίας. Οι Ουκρανοί είναι ένας ξεχωριστός λαός. Αυτή η αφήγηση είναι η πιο κυρίαρχη στην Ουκρανία αυτή τη στιγμή. Ωστόσο, αυτή η εθνική αφήγηση συγκρότησης δεν πέτυχε πλήρως — παρά τις τρεις επαναστάσεις που είχαν πολύ έντονο περιεχόμενο εθνικής συγκρότησης, και συνέβησαν το 1990, το 2004 και το 2014. Μια άλλη αφήγηση θα ισχυριζόταν ότι οι Ουκρανοί είναι στην πραγματικότητα μέρος κάποιας μεγαλύτερης ανατολικοσλάβικης ενότητας και αυτή η εκδοχή δημιουργίας έθνους δεν υλοποιήθηκε λόγω της αδυναμίας του εκσυγχρονισμού στη Ρωσική Αυτοκρατορία.

Ωστόσο, αυτή η συζήτηση απασχολεί μόνο ένα μικρό μέρος της ουκρανικής κοινωνίας, ιδιαίτερα τους διανοούμενους. Για τους καθημερινούς Ουκρανούς, δεν είναι το σημαντικό ερώτημα. Σύμφωνα με δημοσκοπήσεις που έγιναν για τα τριάντα χρόνια από την ανεξαρτησία από τη Σοβιετική Ένωση, τα ζητήματα των θέσεων εργασίας, των μισθών και των τιμών ήταν στην κορυφή, ενώ η ταυτότητα, η γλώσσα, οι γεωπολιτικές σχέσεις, η ΕΕ, η Ρωσία και το ΝΑΤΟ ήταν πάντα χαμηλά στη λίστα των ουκρανικών προτεραιοτήτων.

Ορισμένοι σχολιαστές λένε ότι επειδή η Ακροδεξιά δεν ήταν πολύ επιτυχημένη στις εκλογές μετά το Μεϊντάν, ο ρόλος της στη χώρα είναι αμελητέος. Πόσο αλήθεια είναι αυτό;

Ο ρόλος των ριζοσπαστών εθνικιστών στην ουκρανική πολιτική είναι σημαντικός, μέσω της άμεσης πίεσης στην κυβέρνηση και της διάδοσης αφηγήσεων. Αν κοιτάξετε τις πραγματικές πολιτικές που υιοθέτησε η κυβέρνηση μετά το Μεϊντάν, θα δείτε το πρόγραμμα των ριζοσπαστικών εθνικιστικών κομμάτων, ιδιαίτερα την αποκομμουνιστικοποίηση, την απαγόρευση του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ουκρανίας και την Ουκρανιοποίηση, που σημαίνει την απώθηση της ρωσικής γλώσσας από την Ουκρανική δημόσια σφαίρα. Πολλά πράγματα για τα οποία έκανε εκστρατεία η ακροδεξιά πριν από το Μεϊντάν εφαρμόστηκαν από κατ’ όνομα μη ακροδεξιούς πολιτικούς.

Η εθνικιστική ριζοσπαστικοποίηση είναι πολύ καλή αντιστάθμιση για την έλλειψη επαναστατικών αλλαγών μετά την επανάσταση. Αν αρχίσετε, για παράδειγμα, να αλλάζετε κάτι στην ιδεολογική σφαίρα -μετονομάζοντας δρόμους, αφαιρώντας τα σοβιετικά σύμβολα από τη χώρα, αφαιρώντας τα αγάλματα του Λένιν που στέκονταν σε πολλές πόλεις της Ουκρανίας – δημιουργείτε μια ψευδαίσθηση αλλαγής, χωρίς να αλλάζετε στην πραγματικότητα κατεύθυνση προς τις προσδοκίες του λαού.

Τα περισσότερα από τα κόμματα είναι στην πραγματικότητα εκλογικές μηχανές για συγκεκριμένα πελατειακά δίκτυα. Οι  ιδεολογίες είναι συνήθως εντελώς άσχετες. Δεν είναι δύσκολο να βρεις πολιτικούς που έχουν αλλάξει τελείως αντίθετα στρατόπεδα στην πολιτική αρκετές φορές κατά τη διάρκεια της σταδιοδρομίας τους.

Τα ριζοσπαστικά εθνικιστικά κόμματα, αντίθετα, έχουν ιδεολογία, έχουν κινητοποιήσει ακτιβιστές και αυτή τη στιγμή είναι πιθανώς τα μόνα κόμματα με την πραγματική έννοια της λέξης «κόμμα». Είναι τα πιο οργανωμένα, τα πιο κινητοποιημένα κομμάτια της κοινωνίας των πολιτών, με την ισχυρότερη κινητοποίηση στο δρόμο. Μετά το 2014, χρησιμοποίησαν πόρους για βία: είχαν την ευκαιρία να δημιουργήσουν συνδεδεμένες ένοπλες μονάδες και ένα ευρύ δίκτυο από κέντρα εκπαίδευσης, καλοκαιρινές κατασκηνώσεις, συμπαθητικά καφέ και περιοδικά. Αυτή η υποδομή μάλλον δεν υπάρχει σε καμία άλλη ευρωπαϊκή χώρα. Μοιάζει περισσότερο με την ακροδεξιά πολιτική της δεκαετίας του 1930 στην Ευρώπη, παρά με τη σύγχρονη ευρωπαϊκή ακροδεξιά πολιτική — η οποία δεν βασίζεται τόσο στην παραστρατιωτική βία, αλλά, αντίθετα, είναι ικανή να κερδίσει ένα μεγάλο μέρος του εκλογικού σώματος.

Ποιες είναι μερικές από τις παρεξηγημένες ή τις άγνωστες πτυχές της Επανάστασης του Euromaidan του 2014 που το δυτικό κοινό μπορεί να μην γνωρίζει;

Στη Δύση, αυτό που έχει γίνει κυρίαρχο είναι το αφήγημα των επαγγελματικών ΜΚΟ, οι οποίες ήταν ένα σημαντικό μέρος της εξέγερσης του 2014. Αλλά σίγουρα δεν αντιπροσώπευαν όλη την ποικιλομορφία αυτής της εξέγερσης και αντιπροσώπευαν ακόμη λιγότερο την ποικιλότητα αυτής της μεγάλης χώρας. Στις αφηγήσεις τους, αυτή ήταν μια δημοκρατική, ειρηνική επανάσταση ενάντια σε μια αυταρχική κυβέρνηση, με επικεφαλής τον Βίκτορ Γιανουκόβιτς, ο οποίος είναι πιθανώς ένας από τους ελάχιστους κυβερνώντες στον κόσμο που ανατράπηκαν από δύο επαναστάσεις.

Αυτή η αφήγηση των επαγγελματιών ΜΚΟ και των εθνικοφιλελεύθερων διανοουμένων υιοθετήθηκε από τα δυτικά μέσα ενημέρωσης και τους δυτικούς αξιωματούχους, εν μέρει επειδή ήταν αυτό που ήθελαν να ακούσουν. Και οι δυτικοί αξιωματούχοι υποστήριξαν την επανάσταση του Μεϊντάν αρκετά ανοιχτά. Για την ΕΕ εκείνη τη στιγμή, ήταν αρκετά εμπνευσμένο, γιατί ενώ οι άνθρωποι στην Ελλάδα έκαιγαν σημαίες της ΕΕ, οι άνθρωποι στην Ουκρανία τις κυμάτιζαν.

Ο φόβος των ριζοσπαστών εθνικιστών ενέπνευσε τις διαδηλώσεις κατά του Μεϊντάν στα νοτιοανατολικά τμήματα της Ουκρανίας. Η Ρωσία αποφάσισε να προμηθεύσει και, σε μια κρίσιμη στιγμή, να παρέμβει και να αποτρέψει την ήττα των αυτονομιστών ανταρτών στην περιοχή. Το αποτέλεσμα είναι ότι ένα μέρος του Ντονμπάς, ανατολικοουκρανικό, βαριά βιομηχανοποιημένη και αστικοποιημένη περιοχή, βρίσκεται τώρα υπό τον έλεγχο των λεγόμενων λαϊκών δημοκρατιών, που θα πρέπει να θεωρούνται λίγο πολύ ως ρωσικά κράτη-μαριονέτες.

Ποιες είναι οι ελπίδες σας για το πώς θα μπορούσε να επιλυθεί αυτή η κρίση;

Ελπίζω ότι θα υπάρξει ειρηνική επίλυση της κρίσης. Πρέπει όλοι να ελπίζουμε ότι οι Ρώσοι δεν θα ξεκινήσουν μια ηλίθια εισβολή και δεν θα αρχίσουν να κλιμακώνουν, όχι μόνο στο Ντονμπάς αλλά ακόμη πιο πέρα.

Οποιαδήποτε πρόοδος στην εφαρμογή των συμφωνιών του Μινσκ -που αφορούν τον τρόπο ενσωμάτωσης των φιλορωσικών αυτονομιστικών εδαφών πίσω στην Ουκρανία- θα ήταν σίγουρα χρήσιμη για την αποκλιμάκωση. Παρόλο που οι περισσότεροι Ουκρανοί δεν είναι ευχαριστημένοι με τις συμφωνίες του Μινσκ – κυρίως επειδή έχουν αποδειχθεί αναποτελεσματικές από το 2015 και δεν έχουν φέρει ειρήνη στο Ντονμπάς, και όχι επειδή οι περισσότεροι Ουκρανοί τις βρίσκουν εγγενώς απαράδεκτες – οι διαμαρτυρίες κατά των συμφωνιών του Μινσκ ήταν πολύ μικρές και όχι πραγματικά υποστηριζόμενες από την πλειοψηφία των Ουκρανών.

Αλλά, μέχρι στιγμής, η Ουκρανία δεν θέλει να δεχτεί το Μινσκ. Βρίσκει διαφορετικές δικαιολογίες για να μην κάνει αυτό που συμφώνησε να κάνει μαζί με τη Γαλλία, τη Γερμανία και τη Ρωσία. Ένας από τους λόγους είναι οι πολύ σαφείς βίαιες απειλές από τους εθνικιστές στην Ουκρανία, οι οποίοι αντιλαμβάνονται το Μινσκ ως συνθηκολόγηση για την Ουκρανία. Για τους εθνικιστές, το Μινσκ σημαίνει αναγνώριση της πολιτικής ποικιλομορφίας της Ουκρανίας – ότι οι διαφωνούντες Ουκρανοί δεν μετατρέπονται σε ζόμπι από τη ρωσική προπαγάνδα και δεν είναι εθνικά προδότες, ότι έχουν πολύ λογικούς λόγους να μην συμφωνούν με το εθνικιστικό αφήγημα και έχουν μια εναλλακτική αντίληψη για την Ουκρανία.

Εάν η ουκρανική κυβέρνηση ήταν σοβαρή με την εφαρμογή των συμφωνιών και δεν έβρισκε δικαιολογίες υποδεικνύοντας τις απειλές από τους εθνικιστές, θα μπορούσε να ζητήσει βοήθεια από τη Δύση — για μια ενοποιημένη θέση από τις Ηνωμένες Πολιτείες και την ΕΕ για γρήγορη εφαρμογή των συμφωνιών. Θα ήταν σίγουρα χρήσιμο για την ουκρανική κυβέρνηση και θα αποθάρρυνε το εθνικιστικό τμήμα της κοινωνίας των πολιτών, ειδικά αυτά τα κομμάτια που εξαρτώνται άμεσα από την οικονομική βοήθεια από τη Δύση.

Διαβάστε επίσης

Δίκη Πολύκαρπου Γεωργιάδη: μια κακόγουστη φάρσα της «Αντιτρομοκρατικής»

Ενάμιση χρόνο πριν, την Τετάρτη 23 Σεπτεμβρίου 2020, ο αγωνιστής Πολύκαρπος Γεωργιάδης…

Εντουάρ Λουί: «Ενάντια στον φασισμό, θα πάω να ψηφίσω έναν υποψήφιο που μισώ βαθιά»

Τον Εντουάρ Λουί, μια από τις πιο μαχητικές φωνές υπέρ της εργατικής…