Η στήλη των «απλοϊκών μαθημάτων» έχει, καταρχήν και κυρίως, ψυχαγωγικό στόχο. Η ιδέα είναι να σχολιάζονται κεντρικά θέματα της οικονομίας με τρόπο εύληπτο, ευχάριστο, κατά το δυνατόν έγκυρο και πολύ σύντομο. Άρα, θα μείνει μακριά από ακαδημαϊκότητες και τις αντίστοιχες προδιαγραφές των «πέιπερς». Δεν θα έχει σημειώσεις ούτε αναφορές. Που σημαίνει πως η αναγνώστρια θα πρέπει να έχει εμπιστοσύνη και να θεωρεί δεδομένη την εντιμότητα του γράφοντα. Τα λάθη που μοιραία θα εμφανιστούν δεν θα είναι από πρόθεση.
Σκοπός είναι η αποδόμηση των ορθόδοξων αστικών ερμηνειών, καθώς και η διευκρίνιση των «ανορθόδοξων» επιχειρημάτων. Για εμβάθυνση στις υπό συζήτηση θεματικές προτείνω τα βιβλία:
- Χα-Τζουν Τσανγκ, 23 αλήθειες που δεν μας λένε για τον καπιταλισμό, Καστανιώτη
- Μαριάννα Ματσουκάτο, Το επιχειρηματικό κράτος, Κριτική
- Χρήστος Λάσκος -Ευκλείδης Τσακαλώτος, 22 Πράγματα που μας λένε για την ελληνική κρίση και δεν είναι έτσι, ΚΨΜ
Χρήστος Λάσκος
***
Μετά από την κατάρρευση της ΕΣΣΔ έγινε κοινός τόπος η πεποίθηση πως ο κεντρικός σχεδιασμός ήταν ένας ολοκληρωτικά αποτυχημένος τρόπος για την διαχείριση μιας σύγχρονης οικονομίας. Πράγμα που έδειχνε ανάγλυφα πόσο αντιπαραγωγικός και οικονομικά ανεπιθύμητος είναι ο σοσιαλισμός.
Αφήνω στην άκρη το γεγονός πως οι ανατολικές χώρες ήταν σοσιαλιστικές όσο η χούντα της Χιλής ήταν δημοκρατία. Ο προσδιορισμός τους ως κρατικός καπιταλισμός είναι πολύ πιο ακριβής, αλλά, σε αυτό το αρθράκι, δεν είναι το θέμα μου.
Σύμφωνα με την κυρίαρχη κριτική, μια σχεδιασμένη οικονομία δεν μπορεί να λειτουργήσει αποτελεσματικά, για τρεις λόγους:
- Αδυνατεί να επιλύσει το “πρόβλημα της πληροφορίας”. Οι σύγχρονες οικονομίες είναι τόσο περίπλοκες, που καμιά κεντρική επιτροπή σχεδιασμού δεν μπορεί να προβεί σε αποτελεσματικό σχεδιασμό.
- Αδυνατεί να λύσει το “πρόβλημα των κινήτρων”. Χωρίς ιδιωτική ιδιοκτησία, κανείς δεν πρόκειται να εργαστεί όσο σκληρά και αποτελεσματικά απαιτείται.
- Αδυνατεί να αντιμετωπίσει το “πρόβλημα της καινοτομίας”. Χωρίς την χρηματική ανταμοιβή, κανείς ιδιώτης δεν έχει κίνητρο να καινοτομεί και να αναπτύσσει νέες τεχνολογίες.
Η θεωρητική απόρριψη αυτών των ενστάσεων είναι πειστική. Το γεγονός πως δεν κυριαρχεί δείχνει πόσο τα οικονομικά είναι λιγότερο επιστήμη και περισσότερο πολιτική.
Έτσι, είναι πολύ εύλογο να υποστηρίξουμε πως, αν όντως η αγορά λειτουργούσε τόσο «ελεύθερα» όσο λέγεται, προκειμένου να παρέχει την απαιτούμενη «πληροφορία», οι αποκεντρωμένες ατομικές αποφάσεις των τσέο το πιθανότερο είναι πως, με δεδομένη την αναρχία της παραγωγής στον καπιταλισμό, θα προκαλούσαν το απόλυτο χάος. Αυτός είναι ο λόγος, άλλωστε, που, στις δύσκολες ώρες, το κράτος «συνδράμει» τις μεγάλες εταιρείες μπροστά στον κίνδυνο να γίνουν τα πάντα στάχτη και μπούρμπερη. Η ιδέα πως οι τιμές αποτελούν την καλύτερη πηγή πληροφόρησης είναι εντελώς ανόητη αν σκεφτούμε πως η μεγάλη πλειοψηφία των τιμολογήσεων γίνεται εντός των μεγάλων, ως επί το πλείστον, πολυεθνικών εταιρειών -ενδο-ομιλικά- χωρίς η αγορά καν να παρεμβάλλεται, έστω και λίγο. Γίνεται, δηλαδή, στη βάση ενός κεντρικότατου, για κάθε μια από τις 500 εταιρείες, που ελέγχουν το μεγαλύτερο μέρος της παγκόσμιας παραγωγής και του διεθνούς εμπορίου.
Από την άλλη, η αξιωματική υπόθεση ότι οι άνθρωποι λειτουργούν, κυρίως, αν όχι αποκλειστικά, μέσα από ατομικιστικά κίνητρα δεν πατάει πουθενά. Ιδίως όταν υποστηρίζεται από δεξιούς, οι οποίοι ισχυρίζονται πως οδηγός τους είναι η… χριστιανική ηθική. Στην πραγματικότητα, επιπλέον, έχουμε μια κλασσική περίπτωση λήψης του ζητουμένου. Γιατί αν διατηρούμε, με το μαχαίρι στα δόντια, μια ιδιωτική οικονομία είναι προφανές πως θα λειτουργούν ιδιωτικά κίνητρα.
Τέλος, η καινοτομία, αποτέλεσμα μακρών και συλλογικότατων διαδικασιών έρευνας, που αξιοποιεί τη συλλογική ευφυία ολόκληρων γενεών, πολλές φορές, δεν οφείλει παρά ελάχιστα στον τελευταίο κρίκο, τον «τελικό εφευρέτη». Θα μπορούσε να είναι οποιοσδήποτε άλλος. Όταν εμφανίζεται ο «τελικός εφευρέτης», το 99% της δουλειάς έχει ήδη γίνει. Εξάλλου, αν περιμέναμε ο Νεύτων ή ο Αϊνστάιν -και η απόλυτη σχεδόν πλειοψηφία των μεγάλων επιστημόνων και ερευνητών- να λειτουργούν στη βάση ιδιοτελών χρηματικών κινήτρων, ακόμα θα νομίζαμε ότι ο Ήλιος περιφέρεται γύρω από τη Γη ή ότι τα αεροπλάνα είναι αδύνατον να πετάξουν, αφού είναι… βαρύτερα από τον αέρα.
Δεδομένου ότι τα μείζονα προβλήματα της εποχής μας, με πρώτη την επελαύνουσα κλιματική καταστροφή, είναι αδύνατον να αντιμετωπιστεί από τους τσέο και απαιτεί σχεδιασμένη παρέμβαση σε παγκόσμιο επίπεδο, αν ίσχυαν όσα ισχυρίζονται οι νεοφιλελεύθεροι -και όχι μόνο, αφού πρόκειται για κοινές απόψεις όλων των μέινστριμ- τότε η συζήτηση δεν θα αφορούσε παρά την διαχείριση των έσχατων καιρών, με την ελπίδα πως θα ακολουθήσει το Χιλιόχρονο Βασίλειο και η Δευτέρα Παρουσία.
Ευτυχώς, πέρα από την θεωρητική απόρριψη, η εμπειρική εικόνα είναι εξίσου καταδικαστική για τους pro-capitalists. Το σύνολο των χωρών, που αναπτύχθηκαν στην καπιταλιστική εποχή, χρησιμοποίησαν πολύ «σχεδιασμό», πολύ περισσότερο από «αγορά». Αν η Γερμανία ή οι ΗΠΑ, και, πιο πρόσφατα, η Ιαπωνία ή η Κορέα, ψήνονταν από την ελεύθερη αγορά, μάλλον θα ήταν αποικίες. Αν η ΕΣΣΔ δεν εφάρμοζε ευρύ σχεδιασμό, δεν θα πετύχαινε τις θαυμαστές επιδόσεις της, ακόμη και στη διαστημική εξερεύνηση. Η μετέπειτα στασιμότητά της, παρ’ όλη τη μεγάλη σχετική συζήτηση, είναι συνθήκη, που μοιράζεται με πολλές ανεπτυγμένες ιδιωτικο-καπιταλιστικές, σε πολλές περιόδους της ιστορίας τους.
Σήμερα που μιλάμε, η Δύση τρώει το χώμα, κυριολεκτικά, της Κίνας σε ό,τι αφορά την οικονομική ανάπτυξη. Επί δεκαετίες, είχε ρυθμούς της τάξης του 10%. Ακόμη και τώρα, που έχει επιβραδυνθεί, η κινεζική μεγέθυνση είναι 3 με 5 φορές μεγαλύτερη από ό,τι των G-7.
Παρ’ όλο, δε, που είναι πολύ διαδεδομένη η άποψη πως η εκτόξευση της Κίνας επήλθε λόγω της «φιλελευθεροποίησης» της οικονομίας της, αυτό που κάνει τη διαφορά, σε ό,τι αφορά την οικονομική της δομή, είναι ο πολύ μεγάλος και ενεργός οικονομικά, κρατικός τομέας της. Όχι τόσο μεγάλος όσο το 1978, αλλά, πάντως, πολύ μεγάλος σε σύγκριση με τις ΗΠΑ και την ΕΕ.
Σύμφωνα με στοιχεία του Πικετί, η δημόσια περιουσία στην Κίνα -επιχειρήσεις, κτίρια, οικόπεδα, μετοχές, ομόλογα κ.λπ., μείον τα χρέη- είναι 32% της συνολικής, ενώ στις ΗΠΑ είναι αρνητική (-10%). Ο τραπεζικός τομέας και οι κύριοι παραγωγικοί κλάδοι, επίσης ανήκουν στο δημόσιο τομέα.
Η ιδιωτική περιουσία είναι σε μεγάλο βαθμό ακίνητα και όχι επιχειρήσεις.
Σε ό,τι αφορά τον επιχειρηματικό τομέα, το κράτος κατέχει το 60% του συνολικού κεφαλαίου των εταιρειών, ενώ η ξένη ιδιοκτησία βρίσκεται στο 12% (από μέγιστο 18% το 2006).
Η πιο πετυχημένη, λοιπόν, από άποψη μεγέθυνσης, οικονομία στον κόσμο, με πρωτοφανείς ιστορικά ρυθμούς, είναι μια οικονομία με πολύ μεγάλο κρατικό τομέα και με πολύ «σχεδιασμό». Μια οικονομία, που κερδίζει, μάλιστα, διαρκώς έδαφος, ακόμη και στους πιο σύγχρονους και τεχνολογικά προηγμένους τομείς. Διαθέτει το 75% της παγκόσμιας παραγωγικής ικανότητας μπαταριών για ηλεκτρονικά αυτοκίνητα. Επεξεργάζεται ένα μεγάλο ποσοστό της παγκόσμιας παραγωγής των πιο κρίσιμων παραγωγικά ορυκτών, το 70% του κοβαλτίου, το 60% του λιθίου και του 80% των υπόλοιπων, όπως νικελίου, χαλκού, παλαδίου κ.λπ.
Η «δυσφορία» των ΗΠΑ, λοιπόν, και η επιταχυνόμενη επιθετικότητά της είναι εξηγήσιμη. Είναι τόσο σημαντικά τα επίδικα, που η πυρηνική απειλή επανεμφανίζεται πλησίστια.
Η Κίνα είναι ήδη η μεγαλύτερη οικονομία του κόσμου σε μονάδες αγοραστικής δύναμης (33 τρισεκατομμύρια δολάρια έναντι 26 των ΗΠΑ) και, λογικά, θα συνεχίσει να αυξάνει τη διαφορά. Και, ξαναλέω. Αυτό που κάνει τη διαφορά είναι όχι η ιδιωτικοποίηση, αλλά ο ισχυρός κρατικός τομέας, που προγραμματίζει και εντάσσει τον ιδιωτικό τομέα στην υπηρεσία των δικών του σκοπών. Ακόμη και στην περίοδο μέχρι το 1978, που έχει τόσο κακολογηθεί για την εφαρμοζόμενη οικονομική πολιτική –με την δημόσια ιδιοκτησία στο 70% και τον κρατικό επιχειρηματικό τομέα στο 100%– όλο και περισσότεροι οικονομικοί ιστορικοί θεωρούν αποτέλεσε τη βάση πάνω στην οποία στηρίχθηκε η μετέπειτα εκπληκτική οικονομική μεγέθυνση, με τη εκτεταμένη δημιουργία των αναγκαίων υποδομών, τον αλφαβητισμό της πλειοψηφίας, τη δραστική βελτίωση της υγείας και την ενίσχυση της έρευνας.
Μάλλον, λοιπόν, ο σχεδιασμός είναι κατά πολύ αποδοτικότερος οικονομικά από την αγορά. Αυτό δεν σημαίνει πως είναι αναγκαίο η αγορά, ως μηχανισμός κατανομής σε ειδικές περιπτώσεις, να εξοβελιστεί πλήρως. Το σίγουρο είναι πως τον όποιο θετικό της ρόλο μπορεί να τον παίξει μόνο στο πλαίσιο ενός σχεδιασμένου υποδείγματος.
Έχουμε πολλούς και βάσιμους λόγους να πιστεύουμε, νομίζω, πως ένας σοσιαλιστικός δημοκρατικός σχεδιασμός θα ήταν ακόμη περισσότερο αποδοτικός σε ότι αφορά την ανθρώπινη ανάπτυξη – και όχι απλά τη μεγέθυνση.
