Enzo Traverso, Ιδιότυπα παρελθόντα. Το «εγώ» στη γραφή της ιστορίας (μτφρ.: Νίκος Κούρκουλος), Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου 2021, σσ.: 210
Ο Τραβέρσο έχει καταφέρει κάτι που, σήμερα ιδίως, κανονικά το περιμένεις από λογοτέχνη, όχι ιστορικό: έχει φτιάξει ένα κοινό που περιμένει κάθε επόμενο βιβλίο. Ίσως επειδή γράφει ιστορία με μια ματιά πολιτική και ανθρωπολογική ταυτόχρονα. Ίσως επειδή αυτή η ματιά δεν εξαντλείται στις «δημοφιλείς» θεματικές για ένα αριστερό κοινό: γράφει για ολόκληρο τον 20ό αιώνα, με τρόπο όμως που «διασταυρώνεται» με την Αντίσταση και τη σκέψη μετά το ’68. Δεν είναι φιλελεύθερος, αλλά συνομιλεί με την Άρεντ. Δεν είναι ψυχαναλυτής, αλλά μας διαβάζει σελίδες του Φρόιντ με ιστορικό και πολιτικό ενδιαφέρον. Δεν είναι φουκωικός, αλλά μας δείχνει πώς, τα θεωρούμενα «μικρά», μάς αποκαλύπτουν τα «μεγάλα» του εικοστού αιώνα.
Τα Ιδιότυπα παρελθόντα είναι το δεύτερο βιβλίο του Τραβέρσο που κυκλοφόρησε στα ελληνικά μέσα στην πανδημία: το πρώτο ήταν το Τέλος της εβραϊκής νεωτερικότητας. Μέρες απελευθέρωσης του Άουσβιτς, η θέση του «εγώ» στην ιστορία, που πραγματεύεται το βιβλίο, είναι ερώτημα στενά συνυφασμένο με την εβραϊκή γενοκτονία, που δεν προέβλεψε ο παραδοσιακός μαρξισμός: μέχρι το 1980, μας λέει η ιστορικός Οντέτ Βαρών-Βασσάρ στην Ανάδυση μιας δύσκολης μνήμης, η ανείπωτη φρίκη του Άουσβιτς έμεινε, με μικρές εξαιρέσεις, αυτό ακριβώς: ανείπωτη. Έξω από τον λόγο, μακριά από τη θέση που της αντιστοιχεί στην ιστοριογραφία και τη συλλογική μνήμη. Χρειάστηκαν μαρτυρίες, όπως του Πρίμο Λέβι, ή των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, για να αναδυθεί. Μαρτυρίες, δηλαδή πρώτος ενικός –αλλά όχι με υπερφίαλο, κεφαλαίο εγώ–, μας είπαν πράγματα θεμελιώδη για τον εικοστό αιώνα. Πράγματα που, για να τα αντιληφθεί στο βάθος τους, χρειάζεται μαζί συναίσθηση και σκέψη.
Λέω ένα, από τις σελίδες του Τραβέρσο: στο βιβλίο του Το περιοδικό σύστημα, ο Πρίμο Λέβι θυμάται τη φριχτή εμπειρία της εκτέλεσης δύο «προδοτών» στο εσωτερικό της αντάρτικης ομάδας όπου συμμετείχε ο ίδιος πριν κλειστεί στο Άουσβιτς: «Βρεθήκαμε υποχρεωμένοι από τη συνείδησή μας να εκτελέσουμε μια καταδίκη και το κάναμε, όμως βγήκαμε από αυτό διαλυμένοι, αποκαρδιωμένοι, επιθυμώντας να τελειώσουν όλα και να τελειώσουμε κι εμείς».
Τι θέση έχει ένα τέτοιο περιστατικό στην ιστορία της Αντίστασης; Πόσο «μικρό» και πόσο «μεγάλο» είναι μπροστά της; Πρέπει να το σκεφτούμε. Η ιστορία είναι δύσκολη υπόθεση: ούτε υποκειμενική σα λογοτεχνία, ούτε όμως στεγανή και κλειστή, «αντικειμενική» άνευ ετέρου, όπως θα την ήθελε ο θετικισμός.
*Για την στήλη Βιβλίο στο κομοδίνο
Μπορεί να μην έχουμε κομοδίνο, αλλά πάντα υπάρχει ένα βιβλίο εκεί γύρω. Κάθε βδομάδα θα σας εξηγούμε ποιο και γιατί.
Δημοσθένης Παπαδάτος-Αναγνωστόπουλος – Τάσος Κορωνάκης
