Βλαδίμηρος Μαγιακόφσκι, Στα παιδιά (μετάφραση, απόδοση, σημειώσεις: Κωνσταντίνα Λύγκουρη, Νίκος Γαλάνης), Εκδόσεις Ενάντια 2022, σσ.: 160
Καλεί το βιβλιαράκι μου με θάρρος:
-Παιδιά,
να γίνετε σαν φάρος!
Σ’ όλους,
που τη νύχτα νιώθουν τρόμο,
φωτίστε με φωτιά το δρόμο.
Εγώ λέξεις και σχέδια περικλείω,
μέσα σε τούτο το βιβλίο
που βρήκατε στο κιόσκι
κι έφτιαξε
ο θείος
Μαγιακόφσκι.
(Στο μικρό βιβλίο αυτό για τις θάλασσες μιλώ, 1926)
Η συζήτηση για τον ρόλο της παιδικής λογοτεχνίας στη διαμόρφωση της νέας κομμουνιστικής κοινωνίας που άνοιξε στη Ρωσία αμέσως μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση (1917) δεν ήταν καινούργια. Ήδη, από τις αρχές του 19ου αιώνα Ρώσοι κριτικοί και διανοούμενοι, όπως για παράδειγμα ο Μπελίνσκι, είχαν επισημάνει την παιδαγωγική αξία της λογοτεχνίας και το ιδεολογικό της περιεχόμενο ως αναπόσπαστο αλλά και χρήσιμο στοιχείο της.
Ωστόσο, μόνο στην επαναστατική Ρωσία τα παιδιά τοποθετούνται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος και αντιμετωπίζονται ως ιστορικά επαναστατικά υποκείμενα, άξιοι φορείς και συνεχιστές των σοσιαλιστικών ιδεών της κοινωνικής δικαιοσύνης, της αλληλεγγύης, της συλλογικής εργασίας. Είναι χαρακτηριστικό το απόσπασμα από το περιεχόμενο της διακήρυξης του λαϊκού επιτροπάτου για την παιδεία, ένα μόλις μήνα πριν την Επανάσταση: «Η αγωγή των παιδιών προσχολικής ηλικίας είναι ένα από τα ουσιαστικότερα προβλήματα του καιρού μας… Η ελεύθερη δημοκρατική Ρωσία, που χτίζει τη νέα ελεύθερη ζωή της, πρέπει κατά κύριο λόγο να φροντίζει για τους αδύνατους των αδυνάτων».
Αυτός – ο μπουρζουάς.
Ω κοιτάξτε την κοιλάρα.
Μονό να τρώει και να βολτάρει –
μέσα στη βαρεμάρα.
Από το λίπος –
σαν μπάλα τεντωμένος.
Για αυτόν,
άλλος να δουλεύει
είναι υποχρεωμένος.
Αυτός
να κάνει τίποτα δεν ξέρει,
το σπουργιτάκι απ’ αυτόν
περισσότερα προσφέρει.
(Βολτάρουμε, 1925)
Η κατάργηση της παιδικής εργασίας, η εξάλειψη του παιδικού αναλφαβητισμού και η ολόπλευρη σωματική και πνευματική ανάπτυξη των παιδιών ακόμα και από την προσχολική ηλικία συνδέονται άμεσα με την αλματώδη άνθιση της παιδικής λογοτεχνίας στο νεοσύστατο σοσιαλιστικό σοβιετικό κράτος της δεκαετίας του ’20.
Το ελπιδοφόρο κλίμα της επανάστασης αποτυπώνεται στις τέχνες και τα γράμματα: είναι η περίοδος ακμής της ρωσικής πρωτοπορίας, η οποία παραδόξως θα εκφραστεί στον μέγιστο βαθμό στην τέχνη της εικονογράφησης και του σχεδιασμού παιδικών βιβλίων. Συγγραφείς και εικονογράφοι θεωρούνται συνδημιουργοί και αναλαμβάνουν από κοινού να συνθέσουν τη νέα σοβιετική παιδική λογοτεχνία. Στοχεύουν αφενός να ενσωματώσουν τα ιδεολογικά προτάγματα της εποχής στις ιστορίες τους με απλό και κατανοητό τρόπο και, αφετέρου, να διεγείρουν την παιδική φαντασία και μέσω της εικόνας να διευκολύνουν την πρόσβαση των παιδιών στην κειμενική γραφή.
Ο Μαγιακόφσκι έχει για πρώτη φορά την ιδέα της δημιουργίας ενός βιβλίου για παιδιά το 1918. Έως τον θάνατό του, το 1930, θα γράψει συνολικά δεκαπέντε ποιήματα και παραμύθια για τα παιδιά όλων των ηλικιών, θα συνεργαστεί με τον Τύπο της εποχής και θα μιλήσει επανειλημμένα σε παιδικό κοινό. Πρόκειται για έμμετρα και ομοιοκατάληκτα αφηγηματικά κείμενα που μιλούν στα παιδιά για τις αξίες του κομμουνισμού και περιλαμβάνονται στα Άπαντά του υπό τον γενικό τίτλο «Στα παιδιά». Εδώ δεν υπάρχουν υπερφυσικοί ήρωες, ζώα που μιλάνε και εικόνες από έναν εξωπραγματικό κόσμο, όπως συμβαίνει στα κλασικά παραμύθια. Με ρεαλιστική αλλά ζωντανή, παραστατική και παιγνιώδη γλώσσα, ο Μαγιακόφσκι απευθύνεται στις μικρές ηλικίες και τους μιλά για τους πραγματικούς ήρωες της πραγματικής, καθημερινής ζωής που κερδίζουν το καλό και το δίκαιο με το σπαθί τους και τον αγώνα τους.
Το παραμύθι όμως παραμύθι,
κι εσείς ορίστε
τα συμπεράσματα να αναλογιστείτε.
Αγαπήστε, παιδιά, τον μόχθο –
όσο κι αν θέλει κόπο.
Υπερασπιστείτε
όλους, τους αδύναμους γερά,
απ’ τα πόδια του αισχρού του μπουρζουά.
Και ορίστε θα γενείτε –
χωρίς περιστροφές
ισχυροί-κομμουνιστές.
(Παραμύθι για τον Πιετά και τον Σίμα, 1925)
Όλο το οπλοστάσιο της γλώσσας τίθεται στην υπηρεσία των παιδιών: μεταφορές, παρομοιώσεις, αντιθέσεις, διαλογικά σχήματα, ευφάνταστοι τίτλοι, αντιπαραθέσεις, υπερβολή που παράγει χιούμορ και κάνει το ωραίο ωραιότερο και το άσχημο ασχημότερο. Η ομορφιά των στίχων, η μουσικότητά τους και η πρωτοτυπία τους συνδέουν τον Μαγιακόφσκι με την παράδοση των προοδευτικών Ρώσων ρεαλιστών του 19ου αιώνα και ιδιαίτερα με τον Νεκράσοφ. Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι ο Μαγιακόφσκι δεν ξεχνά ούτε στιγμή την ηλικία των αναγνωστών του: είναι ο ενήλικας που πρώτα κάθεται στο πάτωμα, ισοϋψής, και μετά μιλάει στα παιδιά. Και ενώ γράφει προπαγανδιστικά ποιήματα, δεν κουνάει το δάκτυλο. Γι’ αυτό κάθε του ποίημα είναι μια νίκη των παιδιών.
Για παράδειγμα, στο ποίημα «Τι να γίνω;» ο Μαγιακόφσκι περιγράφει στα παιδιά μια σειρά χρήσιμα επαγγέλματα για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού, μέσα από την εμπειρία της πραγματικής ζωής, αλλά οι τελευταίοι στίχοι είναι μία υπενθύμιση ότι η εργασία έχει νόημα μόνο εάν κάνει τους ανθρώπους ελεύθερους, δημιουργικούς και χειραφετημένους:
Το βιβλίο έχοντας αναποδογυρίσει
βάλε το καλά στο νου σου –
η δουλειά για να πετύχει,
διάλεξε μια
δικού σου γούστου!
(Τι να γίνω; 1928)
Σε ένα άλλο ποίημα, το «Μαγιάτικο τραγουδάκι», ο Μαγιακόφσκι επιλέγει να παρουσιάσει την εργατική Πρωτομαγιά με εικόνες από την άνοιξη:
Η άνοιξη άπλωσε να στεγνώσει
τα πλυμένα της.
Εμείς νεανικά με γνώση
βαδίζουμε!
Βαδίζουμε!
Βαδίζουμε!
Στο πανό, στο χαρτί οι ιδέες –
φλόγα σε όλα.
Κόκκινες σημαίες
ανεμίζουμε!
Ανεμίζουμε!
Ανεμίζουμε!
(Μαγιάτικο τραγουδάκι, 1928)
ενώ στο «Άλογο – Φωτιά» –ποίημα που φέρνει στον νου την Αλληλοβοήθεια του Κροπότκιν–, ένα αγόρι που θέλει να αγοράσει ένα ξύλινο άλογο, αλλά δεν το βρίσκει στο κατάστημα, ανακαλύπτει τη χαρά και τη σπουδαιότητα της συλλογικής και αλληλέγγυας εργασίας:
Κόβουν το χαρτόνι όλοι,
κινήσεις κάνοντας απλές.
Φτιάξαν στ’ άλογο οπλές,
την ουρά φτιάχνει ο Τριχάς,
το καρφί ο σιδεράς.
Γρήγορα στου μαραγκού το χέρι –
τους τροχούς αυτός τους ξέρει.
Ο ζωγράφος με το γέλιο,
βάφει μάτια
με πινέλο.
(Άλογο – Φωτιά, 1927)
Τα βασικότερα θέματα των δεκαπέντε ποιημάτων και παραμυθιών του Μαγιακόφσκι είναι η εργατικότητα, η φροντίδα και η υπεράσπιση των αδυνάτων, των ζώων, της φύσης και της πατρίδας, η προσωπική υγιεινή και η καθαριότητα, η άμιλλα, η φιλομάθεια και ο διεθνισμός, ενώ κάθε μία ιστορία θέλει να μάθει στα παιδιά όχι απλώς να δρουν αλλά να συμπεριφέρονται.
Μαγιακόφσκι,
περιμένουμε απάντηση .
Γιατί συνέβη αυτή η συνάντηση; –
Κι εγώ σε ‘κείνο:
-Επειδή,
η Γη ‘ναι στρογγυλή,
δεν υπάρχουνε γωνιές σ’ αυτή –
σαν μια μπάλα είναι όλη
μες στο χέρι σου αγόρι.
(Διάβασε και κίνα στο Παρίσι και στην Κίνα, 1927)
Δύο εβδομάδες πριν την αυτοκτονία του, το 1930, ο Μαγιακόφσκι θα γράψει το τελευταίο ποίημα για παιδιά και το απευθύνει «Στον σύντροφο έφηβο». Η κατακλείδα των στίχων του μοιάζει να είναι η πολιτική παρακαταθήκη ενός ποιητή της επανάστασης στις μελλοντικές γενιές:
Εμείς με στέρεο καθεστώς
στον κομμουνισμό πηγαίνουμε
και οι παλιοί,
και οι ενήλικες,
και τα παιδιά.
Σύντροφε έφηβε,
παιδάκια μια ζωή δεν μένουμε,
γι’ αυτό –
να μάχεσαι
πολιτικά!
(Στον σύντροφο – έφηβο, 1930)
Τα ποιήματα και τα παραμύθια του Βλαδίμηρου Μαγιακόφσκι, Στα Παιδιά παρουσιάζονται για πρώτη φορά ως ολοκληρωμένη ενότητα στη χώρα μας από τον νεοσύστατο εκδοτικό οίκο Ενάντια, με έδρα το Ηράκλειο της Κρήτης. Πρόκειται για μία φροντισμένη, δίγλωσση έκδοση την οποία υπογράφουν η Κωνσταντίνα Λύγκουρη και ο Νίκος Γαλάνης. Η μετάφραση απευθείας από τη ρωσική γλώσσα και κυρίως η διατήρηση της αρχικής φόρμας των ποιημάτων του Μαγιακόφσκι –τα οποία είναι όλα έμμετρα με ομοιοκαταληξία– φωτίζουν και αναδεικνύουν με τον καλύτερο τρόπο το περιεχόμενο των κειμένων.
