Η στήλη των «απλοϊκών μαθημάτων» έχει, καταρχήν και κυρίως, ψυχαγωγικό στόχο. Η ιδέα είναι να σχολιάζονται κεντρικά θέματα της οικονομίας με τρόπο εύληπτο, ευχάριστο, κατά το δυνατόν έγκυρο και πολύ σύντομο. Άρα, θα μείνει μακριά από ακαδημαϊκότητες και τις αντίστοιχες προδιαγραφές των «πέιπερς». Δεν θα έχει σημειώσεις ούτε αναφορές. Που σημαίνει πως η αναγνώστρια θα πρέπει να έχει εμπιστοσύνη και να θεωρεί δεδομένη την εντιμότητα του γράφοντα. Τα λάθη που μοιραία θα εμφανιστούν δεν θα είναι από πρόθεση.
Σκοπός είναι η αποδόμηση των ορθόδοξων αστικών ερμηνειών, καθώς και η διευκρίνιση των «ανορθόδοξων» επιχειρημάτων. Για εμβάθυνση στις υπό συζήτηση θεματικές προτείνω τα βιβλία:
- Χα-Τζουν Τσανγκ, 23 αλήθειες που δεν μας λένε για τον καπιταλισμό, Καστανιώτη
- Μαριάννα Ματσουκάτο, Το επιχειρηματικό κράτος, Κριτική
- Χρήστος Λάσκος -Ευκλείδης Τσακαλώτος, 22 Πράγματα που μας λένε για την ελληνική κρίση και δεν είναι έτσι, ΚΨΜ
Χρήστος Λάσκος
***
Αποτελεί κοινή διαπίστωση πως τα οικονομικά ζητήματα είναι στο επίκεντρο των ανησυχιών μας. Πράγμα που έχει, συχνά, ως αποτέλεσμα να θεωρούνται οι οικονομολόγοι ειδικότητα χρησιμότερη από τις περισσότερες. Ακόμη και από τους επιστήμονες της φυσικής, των μαθηματικών ή της βιολογίας, που έχουν υπέρ τους την τεράστια αποδεικτική ισχύ των θεωριών τους, αλλά και της εμπειρικής τους επιβεβαίωσης.
Πρόκειται για παράδοξο αποτέλεσμα μιας συνθήκης τόσο επίφοβης για την ζωή, ακόμα και την απλή επιβίωση, των απλών ανθρώπων, που αναζητούν απαντήσεις και ελπίδες, για όσα εύλογα τους τρομοκρατούν. Η προσφυγή στους γνώστες των economics –και του management!– είναι εκ των ων ουκ άνευ.
Έλα, όμως, που οι ελπίδες είναι φρούδες. Πρώτα πρώτα, τα οικονομικά δεν είναι παρά κοινή λογική, μαθηματικά μπουρδουκλωμένη, έτσι ώστε να δίνει την εντύπωση «βαριάς επιστήμης». Και η κοινή λογική, με τον εγγενή εμπειρισμό της, στα πιο σύνθετα ζητήματα, συνήθως λαθεύει. Εκτός αυτού, το common sense δεν είναι ποτέ απαλλαγμένο από την ιδεολογία. Που, προφανώς, είναι η κυρίαρχη ιδεολογία.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η θεωρία των κινήτρων. Σύμφωνα με τα ορθόδοξα οικονομικά, το καθολικά κύριο κίνητρο της οικονομικής δραστηριότητας είναι η ιδιοτέλεια και φορέας της η ανταγωνιστική ανθρώπινη φύση. Ο άνθρωπος είναι λύκος για τον άνθρωπο, για να θυμηθούμε τον Χομπς.
Το ότι κάθε άλλο παρά ισχύει αυτό είναι, πλέον, κοινή πεποίθηση από όλους όσους ασχολούνται με τα συναφή ζητήματα. Ακόμη και οι ισχυρότεροι καπιταλιστές, όλο και περισσότερο –και καθώς τους παίρνουν και τα χρόνια– ομολογούν πως ο πλούτος τους, αλλά και ο συνολικός κοινωνικός πλούτος, είναι αποτέλεσμα της συνεργατικής δουλειάς γενιών ολόκληρων. Η ίδια η «επιχειρηματικότητα» είναι, εδώ και καιρό, συνεργατική δραστηριότητα, που αντλεί, συνεχώς, από το απόθεμα γνώσεων και πρακτικών, που διαμορφώθηκε από πλήθος ανθρώπων σε άλλα μέρη, αλλά και από άλλες εποχές.
Όπως έχω ξαναγράψει, αν η ιδιοτέλεια επικρατούσε καθολικά, το πράγμα θα κατέρρεε.
Οι ατομικοί «ηρωικοί επιχειρηματίες», που ανοίγουν νέους δρόμους και προσφέρουν στην κοινωνία πολύτιμες καινοτομίες, απλώς δεν υφίστανται. Κι αν υφίστανται, συνήθως, πηγαίνουν άπατοι.
Η καλύτερη περίοδος του καπιταλισμού, από άποψη επιδόσεων σε όλους τους οικονομικούς δείκτες, υπήρξε η τριακονταετία μετά τον πόλεμο, όταν κυριάρχησαν οι μεγάλες επιχειρήσεις, οι οποίες λειτουργούν με άξονα τεράστιες εταιρικές γραφειοκρατίες, πράγμα που κάνει τους ατομικούς επιχειρηματίες να φαίνονται παιδάκια που παίζουν με τα κουβαδάκια τους.
Μάλιστα, την ίδια εποχή, η μεγάλη κρατική παρέμβαση θεωρούταν τόσο αυτονόητη, που οι φιλελεύθεροι –τύπου Χάγεκ– θεωρούταν γραφικά γερόντια, με παθολογικές εμμονές. Οι ιδιωτικές επιχειρήσεις, άλλωστε, αντιμετωπίζονταν με μεγάλη καχυποψία για τη δυνατότητά τους να ανταποκριθούν στα πιο προφανή «καθήκοντά» τους. Ο Κέινς, για παράδειγμα, θεωρούσε πως οι επενδύσεις έπρεπε να καθοδηγούνται από το κράτος. Ακόμη καλύτερο, κατά τη γνώμη του, θα ήταν να εφαρμοστεί η καθολική «κοινωνικοποίησή» τους.
Ας επανέλθω, όμως, στα οικονομικά. Είναι τόσες οι αποτυχίες τους, τόσο σε ό,τι αφορά την εξήγηση όσο και την πρόγνωση, που, αν εμφανίζονταν σε οποιαδήποτε άλλη επιστήμη θα θεωρούταν αυτή ανάξια λόγου. Αν, για παράδειγμα, η αστρονομική θεωρία προέβλεπε συστηματικά πως η τροχιά της Γης είναι τετράγωνη, θα το ρίχναμε στην αστρολογία.
Κι όμως, τα οικονομικά δεν εγκαταλείπονται παρόλο που διαρκώς εφευρίσκουν τετράγωνους κύκλους.
Η κρίση του 2008 έδειξε την απόλυτη ένδεια της οικονομικής ιδεολογίας. Ο «μαέστρος» κεντρικός τραπεζίτης των ΗΠΑ Άλαν Γκρίνσπαν μόνο που δεν έβαλε τα κλάματα, οι σπουδαίοι του London School of Economics, σαν ζαβά σχολιαρόπαιδα, έμεναν άφωνοι μπροστά στην Ελισάβετ, που ρωτούσε πως είναι δυνατόν να μην προέβλεψαν το παραμικρό τόσοι και τόσοι νομπελίστες. Ήταν απολύτως προφανώς πως δεν ήξεραν πού πάνε τα τέσσερα. Έχοντας εφαρμόσει την επιστημονικά θεμελιωμένη θεωρία «Ό,τι του φανεί του Λολοστεφανή», τα έκαναν ρόιδο.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα, τα φοβερά θινκ τανκ των εταιριών αξιολόγησης, που έδιναν ΑΑΑ στην Λήμαν Μπράδερς λίγο πριν χρεοκοπήσει, κατόρθωμα που επανέλαβαν και με την Ελλάδα. Ή, τα Παιδιά (Τσογλάνια) του Σικάγου, που έλαβαν καμιά δεκαριά Νόμπελ και ακόμη κυριαρχούν στα πανεπιστήμια, ενώ οδήγησαν σε κατάρρευση τη Χιλιανή οικονομία στη δεκαετία του ’80.
Υπάρχει, όμως, και καλύτερο.
Οι Merton και Scholes βραβεύτηκαν το 1997 με το Νόμπελ γιατί ανέπτυξαν το μοντέλο Black-Scholes για τα financial dynamics (sic). Βάσει αυτού ενεπλάκησαν to 1994 στη δημιουργία ενός υπερσίγουρου στην απόδοσή του hedge fund, του περίφημου Long-Term Capital Management. Ήταν τόσο «τεκμηριωμένο» το μοντέλο, και είχε τόση μαθηματική θεμελίωση, που όποιος το αμφισβητούσε ήταν, απλώς, ζηλιάρης.
Ένα χρόνο μετά τη βράβευση, το έκτοτε παραδειγματικά άχρηστο LTCM χρεοκόπησε και εξαναγκάστηκε η Ομοσπονδιακή Τράπεζα, όπως εκατοντάδες άλλες φορές σε παρόμοιες περιπτώσεις. Κοινώς, οι νομπελίστες δεν ήξεραν να δώσουν σε δυο βόδια άχυρο.
Μόνο η κριτική των οικονομικών, που έλεγε κι ο Μαρξ, φαίνεται να είναι βάσιμη.
