Η στήλη των «απλοϊκών μαθημάτων» έχει, καταρχήν και κυρίως, ψυχαγωγικό στόχο. Η ιδέα είναι να σχολιάζονται κεντρικά θέματα της οικονομίας με τρόπο εύληπτο, ευχάριστο, κατά το δυνατόν έγκυρο και πολύ σύντομο. Άρα, θα μείνει μακριά από ακαδημαϊκότητες και τις αντίστοιχες προδιαγραφές των «πέιπερς». Δεν θα έχει σημειώσεις ούτε αναφορές. Που σημαίνει πως η αναγνώστρια θα πρέπει να έχει εμπιστοσύνη και να θεωρεί δεδομένη την εντιμότητα του γράφοντα. Τα λάθη που μοιραία θα εμφανιστούν δεν θα είναι από πρόθεση.
Σκοπός είναι η αποδόμηση των ορθόδοξων αστικών ερμηνειών, καθώς και η διευκρίνιση των «ανορθόδοξων» επιχειρημάτων. Για εμβάθυνση στις υπό συζήτηση θεματικές προτείνω τα βιβλία:
- Χα-Τζουν Τσανγκ, 23 αλήθειες που δεν μας λένε για τον καπιταλισμό, Καστανιώτη
- Μαριάννα Ματσουκάτο, Το επιχειρηματικό κράτος, Κριτική
- Χρήστος Λάσκος -Ευκλείδης Τσακαλώτος, 22 Πράγματα που μας λένε για την ελληνική κρίση και δεν είναι έτσι, ΚΨΜ
Χρήστος Λάσκος
***
Ένα από τα χαρακτηριστικά της κοινωνικής ανάλυσης στην εποχή μας είναι η όλο και μεγαλύτερη απουσία της κατηγορίας «εργατική τάξη».
Η βασική γραμμή συνίσταται στο επιχείρημα του κοινωνικού κατακερματισμού, που κάνει γενικότερα ακατάλληλη ακόμη και την ίδια την έννοια της κοινωνικής τάξης, αν πραγματικά θέλουμε να αποτυπώσουμε τη σύγχρονη κοινωνική δομή, τα χαρακτηριστικά της, αλλά και τις «κινητικότητες», την κοινωνική δράση, για να χρησιμοποιήσω μια σύγχρονη κοινωνιολογική κατηγορία.
Σχηματοποιώντας, θα έλεγα πως, μεταξύ άλλων πολλών, είναι σχεδόν κοινή η αντίληψη για δύο πράγματα:
Πρώτον, εδώ και κάποιες δεκαετίες, από το ’80 κι έπειτα, η εργατική τάξη έχει χάσει το πληθυσμιακό βάρος, τη συνοχή και τη σημασία –κοινωνική, αλλά και πολιτική– που διέθετε κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα. Αυτό οφείλεται, κυρίως, στην συρρίκνωση του βιομηχανικού προλεταριάτου, με την ιδιαίτερη ανάπτυξη του τομέα των υπηρεσιών, ο οποίος, στις χώρες του καπιταλιστικού πυρήνα ξεπερνάει, από την άποψη της συμμετοχής στο Εθνικό Προϊόν, το 80% πλέον.
Δεύτερον, η διαρκής αύξηση της διανοητικής εργασίας, ως μέρος του εργατικού δυναμικού, διαμορφώνει στυλ ζωής, αντικειμενικά, περισσότερο ατομικιστικά, που κάνουν την ιδέα μιας ενιαίας κοινωνικής ένταξης πρακτικά άτοπη.
Ξεκινώντας από το δεύτερο, θα έλεγα ότι η επέκταση της διανοητικής –μη-χειρωνακτικής εργασίας– συνέβη με βασικό χαρακτηριστικό, ακριβώς, τη βιομηχανοποίησή της, την τυποποίηση και τον τετριμμένο και καθόλου δημιουργικό χαρακτήρα της. Στοιχεία τα οποία στηρίζουν μια οπτική αντίθετη αυτής, που κυριαρχεί. Η διανοητική εργασία των ημερών μας κάθε άλλο παρά έχει τα στοιχεία αυτονομίας και «αυτοπραγμάτωσης», που ήταν παλιότερα τα χαρακτηριστικά της. Στην εκπαίδευση, για παράδειγμα, η, πανταχού παρούσα, αξιολόγηση, η γραφειοκρατικοποίηση και η απώλεια ελέγχου οδηγούν σε μια κλασικού τύπο προλεταριοποίηση τους εκπαιδευτικούς.
Αν συνυπολογίσουμε και το γεγονός της εισοδηματικής υποβάθμισης απασχολήσεων, που ήταν κάποτε ικανοποιητικά προσοδοφόρες, αυτό που αποκαλύπτεται είναι η απομάκρυνση των σχετικών κοινωνικών κατηγοριών από τις ανώτερες τάξεις και η, όλο και μεγαλύτερη, προσέγγιση προς τις κατώτερες. Με άλλα λόγια, η επέκταση της διανοητικής εργασίας ακολουθείται σταθερά από την, μεγάλη, πολλές φορές, υποβάθμισή της.
Σε ό,τι αφορά το πρώτο, τη συρρίκνωση, δηλαδή, της παραδοσιακής εργατικής τάξης, μπορούμε να πούμε καταρχάς πως, αν πάρουμε ως πεδίο αναφοράς το παγκόσμιο, δεν υπάρχει μεγαλύτερη εμπειρική ανακρίβεια. Η παγκόσμια εργατική τάξη, ακόμη οριζόμενη με τους πιο παραδοσιακούς τρόπους, ποτέ στην ιστορία δεν ήταν μεγαλύτερη, όχι μόνο με απόλυτους, αλλά και με σχετικούς όρους. Ιδίως, αλλά όχι μόνο, η ασύλληπτων διαστάσεων βιομηχανική μεγέθυνση της Κίνας και της Ινδίας μιλάει από μόνη της.
Από την άλλη, ακόμη και στις οικονομίες του μητροπολιτικού καπιταλισμού, η αύξηση του ποσοστού των μισθωτών στο εργατικό δυναμικό είναι διαρκής και αγγίζει ποσοστά, πολλές φορές, της τάξης του 85-90%. Για να αξιοποιήσω έναν ισχυρό ορισμό της εργατικής τάξης, δεδομένου ότι μέλη της θεωρούνται όλες όσες είναι απολύτως αναγκασμένες, προκειμένου να επιβιώσουν, να πωλούν την εργατική τους δύναμη, το μεγαλύτερο μέρος των μισθωτών ανήκει στην εργατική τάξη.
Και αυτό ανεξαρτήτως αν εργάζονται στη βιομηχανία, τις κατασκευές, το εμπόριο, τις μεταφορές ή την εκπαίδευση. Νομίζω, πραγματικά, πως είναι αστείο να θεωρούμε πως η πωλήτρια του σούπερ μάρκετ ή του καταστήματος ρούχων, με τα 700 ευρώ σκάρτα και τις συγκεκριμένες εργασιακές συνθήκες της εποχής μας, δεν ανήκει στην εργατική τάξη, αλλά δεν ξέρω πού.
Αν χρησιμοποιείται το κριτήριο του μη παραγωγικού χαρακτήρα του τομέα των υπηρεσιών, μιλάμε για ασυγχώρητη, από θεωρητική άποψη, σύγχυση. Στον καπιταλισμό, παραγωγική είναι η εργασία που αποδίδει υπεραξία στον κεφαλαιοκράτη, που βασίζεται, δηλαδή, στην εκμετάλλευση προκειμένου να παραγάγει νέα αξία. Ο παραγωγικός ή όχι χαρακτήρας της, δηλαδή, δεν έχει καμιά σχέση με την «υλική» μορφή του παραγόμενου προϊόντος ή υπηρεσίας.
Όπως πολύ γλαφυρά το θέτει ο Μαρξ, στο «Κεφάλαιο», ο εργάτης στο εργοστάσιο λουκάνικων και ο ιδιωτικός εκπαιδευτικός είναι εξίσου μέλη της εργατικής τάξης, στο μέτρο που δεν έχουν να πουλήσουν παρά μόνο την εργατική τους δύναμη και που παράγουν υπεραξία για το αφεντικό τους.
Για να δώσω, επιπλέον, ένα παράδειγμα του πώς το εμπόριο, π.χ., είναι παραγωγική δραστηριότητα, σκεφτείτε τον έμπορο, που πουλάει μπογιές στον εργολάβο οικοδομών. Οι μπογιές του εμπόρου δεν περιέχουν την ίδια αξία με αυτές του εργοστασίου, που τις παράγει, στο μέτρο που ενσωματώνουν, χρησιμοποιώντας αποθήκες, μεταφορικά μέσα και άλλα στοιχεία πάγιου κεφαλαίου, επιπλέον χρόνο εργασίας στο προϊόν τους.
Δεδομένων των προηγούμενων απλοϊκών σκέψεων, τι συμβαίνει με την εργατική τάξη στην Ελλάδα;
Με βάση τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ και τις παραπάνω διευκρινίσεις μπορούμε να πούμε πως η εργατική τάξη δεν λείπει και από τη δική μας χώρα. Παρόλες, μάλιστα, τις «ιδιομορφίες» της, όπως ο μεγάλος αριθμός αυτοαπασχολούμενων και μικρομεσαίων επιχειρηματιών, όλες οι σοβαρές μελέτες δείχνουν πως η εργατική τάξη προσεγγίζει ή και υπερβαίνει το 70% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού. Σε αυτούς, φυσικά, πρέπει να συμπεριλάβουμε τους «αδήλωτους» -περίπου 500000- τα «μπλοκάκια», δηλαδή τους ψευδο-αυτοαπασχολούμενους -πάνω από 300000- αλλά και τους ξένους εργάτες, αρκετές εκατοντάδες χιλιάδες.
Τελειώνοντας: Η ιδέα περί του καινοφανούς της κατάστασης «κατακερματισμού» της εργατικής τάξης είναι ιστορικά και θεωρητικά ανερμάτιστη. Ο Μαρξ, ήδη από τα μέσα σχεδόν του 19ου αιώνα, σημείωνε «τον ατέλειωτο κατακερματισμό των συμφερόντων και των θέσεων, στις οποίες ο καταμερισμός της κοινωνικής εργασίας διασπά τους εργάτες[…]». Αυτό, ωστόσο, σε τίποτε, τότε, όπως και τώρα, δεν σημαίνει πως έχουμε εξαφάνιση της τάξης εκείνης των ανθρώπων, που δεν έχουν παρά μόνο την εργατική τους δύναμη και που, αν έχαναν τη δουλειά τους, πολύ δύσκολα θα μπορούσαν να ικανοποιήσουν ακόμη και τις στοιχειώδεις επιβιοτικές τους ανάγκες.
***
Μια καλή πρόσφατη σχετική έρευνα είναι το βιβλίο του Δημήτρη Κατσορίδα, από το ΙΝΕ-ΓΣΕΕ, με τίτλο «Το εργατικό ζήτημα: Η σύνθεση της εργατικής τάξης στην Ελλάδα και η συνδικαλιστική της εκπροσώπηση».
