Carlos Oquendo de Amat: Άπαντα Τοπία (μετάφραση: Αγγελική Παλασοπούλου, Ελένη Οικονόμου, Ειρήνη Οικονόμου – εισαγωγή: Κλαούδια Κοστάνζο, Βίκτωρ Ιβάνοβιτς), Εκδόσεις Άπαρσις 2021, σσ.: 128
Ναι τα δάκτυλά σου ήξεραν να χτενίζουν όπως κανείς άλλος
καλύτερα και από τους έμπειρους κομμωτές στα υπερωκεάνια
αχ και το θεσπέσιο χαμόγελό σου παρασόλι για τη ζέστη
εσύ που έχεις καρφιτσωμένο ένα σινεμά στο μάγουλό σου
κοντά σου η επιθυμία μου βυζανιάρικο μωρό
όταν εσύ μου έλεγες
η ζωή είναι ευθεία σαν επιστολόχαρτο
κι εγώ πότιζα το ρόδο της κόμης σου στους ώμους σου επάνω
γι’ αυτό και για τη μανόλια του τραγουδιού σου
τι κρίμα
η βροχή πέφτει άστατη όπως και το όνομά σου
(Συντρόφισσα)
Λίγους μήνες πριν την έναρξη του Ισπανικού Εμφύλιου πεθαίνει στην περιοχή Γουαδαράμα της Ισπανίας, από φυματίωση, ένας νέος άντρας μόλις 31 ετών. Είναι ο Κάρλος Οκένδο ντε Αμάτ (1905 – 1936), ένας από τους σημαντικότερους ποιητές του Περού και της Ιβηροαμερικανικής Πρωτοπορίας, ο οποίος έχει βρεθεί εκεί ως πολιτικός εξόριστος. Οι κομμουνιστικές του ιδέες και η δράση του ενάντια στις στρατιωτικές δικτατορίες των Σέρο και Μπεναβίδες έχουν ως αποτέλεσμα συνεχείς φυλακίσεις και διώξεις που κορυφώνονται το 1934 με την απέλασή του από τη χώρα του, το Περού. Ο ντε Αμάτ καταφεύγει αρχικά στον Παναμά, συνεχίζει στο Μεξικό και την Κόστα Ρίκα και μετά από πολλές περιπέτειες επιβιβάζεται σε ένα υπερωκεάνιο με προορισμό την Ευρώπη. Φτάνει στην Ισπανία μέσω Γαλλίας αλλά η ήδη κλονισμένη υγεία του δεν θα του επιτρέψει να ζήσει τα γεγονότα του Εμφυλίου και να πολεμήσει στο πλάι των Ισπανών συντρόφων του.
Γιος μιας εξαιρετικά καλλιεργημένης μητέρας και ενός προοδευτικού γιατρού και εκδότη εφημερίδας – ο οποίος ήταν ταυτόχρονα εξέχον μέλος της ελίτ του Πούνο, μιας πρωτεύουσας της επαρχίας των ορεινών περιοχών στις όχθες της λίμνης Τιτικάκα και δηλωμένος εχθρός του καθολικού – συντηρητικού κατεστημένου του Περού – ο Κάρλος Οκένδο ντε Αμάτ θα ζήσει έως τα δεκαπέντε του χρόνια στην άνεση της εύπορης οικογένειάς του. Ωστόσο η οικογενειακή περιουσία χάνεται με τον θάνατο του πατέρα του, το 1918, και θα αναγκαστεί να μετακομίσει με τη μητέρα του στη Λίμα όπου θα ζήσουν μέσα στη φτώχεια. Η μετάβαση από την επαρχία στην πρωτεύουσα, οι ταλαιπωρίες της καθημερινής ζωής και ο αλκοολισμός της μητέρας του, αποτέλεσμα της αδυναμίας της να αντιμετωπίσει την νέα πραγματικότητα, αφήνουν στον έφηβο Κάρλος ανεξίτηλο αποτύπωμα. Στη Λίμα γνωρίζεται με την αριστερή διανόηση της εποχής, κάνει καθημερινή παρέα με εργάτες και μελετά συστηματικά τα μαρξιστικά κείμενα. Τις περισσότερες μέρες τα χρήματα που έχει στην τσέπη με το ζόρι φτάνουν για ένα γεύμα, το οποίο συχνά θυσιάζει για να πληρώσει το εισιτήριο του κινηματογράφου, τέχνη που αγαπά εμμονικά.
Στηρίζω απαλά το βάρος σου σαν αεράκι σε λουλούδι επάνω
Ένας άγγελος θα κατεβεί από τη μορφή σου το πρωινό καλεί τ’ αηδόνια στα δέντρα
Όπως τότε που έπεφτε το δακτυλίδι της φωνής σου στην αυλή
Στου δέρματός σου την ακτή ένα τραγούδι μεγαλώνει
Στριφογυρίζω την απορία μου η γεωγραφία είναι συναισθηματική
Βυθίζεται στη λίμνη και ανθίζει επίμονα το χαμόγελό σου
Ο Πύργος του Άιφελ δίπλα σου γεωμετρικό λουλούδι για καθαρούς ποιητές
(Ποίημα της κόρης και του λουλουδιού)
Ο κινηματογράφος, η ταχύτητα της ζωής στην πρωτεύουσα, οι αντιφάσεις της και η απότομη, αν όχι βίαιη, ανάπτυξη της Λίμας των πρώτων δεκαετιών του προηγούμενου αιώνα, ενσωματώνονται στην ποίηση του Κάρλος Οκένδο ντε Αμάτ και της προσδίδουν νεωτερικά στοιχεία. Ο ίδιος συνδέεται με την Πρωτοπορία, ειδικότερα με μία τάση της Πρωτοπορίας που είναι η οπτική ποίηση. Όπως τονίζει η Κλαούδια Κοστάνζο στο εισαγωγικό της σημείωμα, τα ποιήματα του ντε Αμάτ μας επιτρέπουν να αποτιμήσουμε καλύτερα την αξία της Ιβηροαμερικανικής Πρωτοπορίας, η οποία συνήθως παρουσιάζεται ως ένα παράρτημα της Ευρωπαϊκής. Η μεγάλη Πρωτοποριακή εξάπλωση στις αρχές του εικοστού αιώνα «έπρεπε να προέρχεται από τη Δυτική Ευρώπη, γιατί μόνο στις χώρες της υπήρχαν τα μέσα για αυτή. Αλλά οι προτάσεις της οφείλονταν σε φαινόμενα που συνέβαιναν στην άλλη άκρη του Ατλαντικού και παρά τις γαλλικές προσπάθειες για οικειοποίηση ήταν Ιβηροαμερικανικές. Εξού και η αυτονομία μερικών Ιβηροαμερικανικών Πρωτοποριών όπως ήταν o Creacionismo, o Ισπανοαμερικάνικος Ultraismo,το Movimiento Antropofágico ή αργότερα ο Concretismo».
Δίχως αμφιβολία, το αριστούργημα του ντε Αμάτ είναι τα 5 Μέτρα Ποιήματα. Πρόκειται για μία ενιαία συλλογή ποιημάτων που έγραψε από το 1927 έως το 1929, ένα βιβλίο-αντικείμενο που είναι ταυτόχρονα οπτικό, κινητικό και κινηματογραφικό: καθώς ξεδιπλώνεται, μοιάζει με ακορντεόν ή με κινηματογραφικό φιλμ και αγγίζει τα πέντε μέτρα. Ο ποιητής προτρέπει τους αναγνώστες να «ανοίξουν το βιβλίο όπως ξεφλουδίζουν ένα φρούτο», γεγονός που καθιστά δυνατό τον συνδυασμό μιας αμφίδρομης κατακόρυφης ανάγνωσης με μια οριζόντια, η οποία επίσης μπορεί να είναι αμφίδρομη ή ζιγκ ζαγκ από αριστερά προς τα δεξιά και ανάποδα. Ο γλωσσικός και οπτικός κώδικας παρεμβαίνουν συνεχώς ο ένας στο πεδίο του άλλου ενώ αξιοσημείωτα είναι τα τυπογραφικά παιχνίδια – η ασυνήθης χρήση κεφαλαίων γραμμάτων, η ποικιλομορφία των γραμματοσειρών, η κλιμακωτή διάταξη του στίχου – καθώς και η παρουσία καλλιγραμμάτων σε κάποια ποιήματα.
Εκτός από τη συλλογή 5 Μέτρα Ποιήματα ο ντε Αμάτ έγραψε και κάποια αυτόνομα ποιήματα και διηγήματα, ελάχιστα σε αριθμό, δημοσιευμένα σε διάφορα λογοτεχνικά περιοδικά. Κυρίως στο περιοδικό “Amauta” που εξέδιδε ο επιφανής Περουβιανός μαρξιστής φιλόσοφος, Χοσέ Κάρλος Μαριάτεγκι, ιδρυτής του Κομμουνιστικού Κόμματος Περού, το 1930, και ιδεολογικός καθοδηγητής του ντε Αμάτ. Στα αυτόνομα αυτά ποιήματα παρατηρείται ελάττωση των οπτικών και κινητικών εφέ και επαναφορά της οριζόντιας και διαδοχικής, δηλαδή συμβατικής, ανάγνωσης. Επίσης, έχει εντοπιστεί και ένα αταξινόμητο σατιρικό κείμενο που δεν είναι ούτε δοκίμιο, ούτε μανιφέστο, ούτε ποίηση, με τίτλο «Η νέα λογοτεχνική κριτική»: ένα είδος πεζού ποιήματος, που περιέχει κάποιες θετικές σκέψεις του ντε Αμάτ για τους ομότεχνους της εποχής του.
Το 1929 ο Κάρλος Οκένδο ντε Αμάτ αποφασίζει να εγκαταλείψει την ποίηση και να αφιερώσει όλες του τις δυνάμεις στην ιδέα της επανάστασης και στο εκκολαπτόμενο τότε κομμουνιστικό κίνημα του Περού. Ίσως αυτή η απόφαση σε συνδυασμό με την εξορία και τον πρόωρο θάνατό του στην Ισπανία να εξηγούν έως ένα βαθμό το γεγονός ότι παρέμεινε για χρόνια ένας παραγνωρισμένος ποιητής. Η δημόσια αναφορά και ο φόρος τιμής που απένειμε ο σπουδαίος Μάριο Βάργκας Λιόσα στο έργο του συμπατριώτη του ποιητή ντε Αμάτ, το 1967, υπήρξε καταλυτική:
«Εδώ και τριάντα περίπου χρόνια, ένας νεαρός ο οποίος είχε διαβάσει με πάθος τα πρώτα γραπτά του Μπρετόν άφηνε την τελευταία του πνοή, σε μανιώδη έξαψη, σε ένα φιλανθρωπικό ίδρυμα, κάπου, στα ορεινά της Καστίλης. Πίσω του άφηνε ένα κατακόκκινο πουκάμισο και 5 Μέτρα Ποιήματα, πρωτόγνωρης οραματικότητας και ευαισθησίας. Έφερε το ηχηρό, αριστοκρατικό επώνυμο ενός Αντιβασιλέα*, πλην όμως ο βίος και η πολιτεία του υπήρξαν επίμονα άσημα, πεισματικά δυστυχή».
Σήμερα, ο Κάρλος Οκένδο ντε Αμάτ, αυτός ο «τόσο χλωμός, τόσο λυπημένος, τόσο αδύναμος, που μέχρι και το βάρος ενός λουλουδιού τον νικούσε», σύμφωνα με τις περιγραφές των ομήλικων φίλων του, αναγνωρίζεται ως αυτό που είναι: ένας πρωτοπόρος της περουβιανής ποίησης που μαζί με τους ποιητές Χοσέ Μαρία Εγούρεν, Θέσαρ Βαλιέχο, Μαρτίν Αδάν και Θέσαρ Μόρο άνοιξαν τον δρόμο για να αναπτυχθεί πλήρως ο μοντερισμός των επιγόνων τους.
(Η δίγλωσση έκδοση Άπαντα Τοπία που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Άπαρσις περιέχει όλο το ποιητικό έργο του Κάρλος Οκένδο ντε Αμάτ και τελεί υπό την αιγίδα της κυβέρνησης του Περού στο πλαίσιο των εορτασμών της διακοσιετηρίδας από την ανεξαρτησία του).
*Ο Κάρλος Οκένδο ντε Αμάτ ήταν απόγονος του δον Manuel d’ Amat I de Junyent Planella Aymerich I Santa Pau (1704-1782) ο οποίος, μεταξύ 1771-1776, είχε διατελέσει Αντιβασιλέας του Περού. Εμμέσως πλην σαφώς, συνάγεται το συμπέρασμα ότι ο ποιητής καταγόταν επίσης από την περιώνυμη Perricholi (1748-1819), την πιο λαμπρή αστέρα του θεάματος στη Λίμα της ισπανικής Αντιβασιλείας, στα τέλη του 18ου αιώνα. Η νεαρή Perricholi, μεγάλη ιέρεια του σεξ και η διασημότερη εταίρα της εποχής της, έγινε ερωμένη του υπερώριμου αξιωματούχου των Βορβόνων και ο καρπός του δεσμού τους, ονόματι Manuel de Amat y Villegas, εγκαινίασε το «κρεολικό» παρακλάδι του οίκου de Amat.