Félix Fénéon, Ιστορίες σε τρεις Γραμμές (εισαγωγή – μετάφραση: Βίκυ Λιακοπούλου), Έρμα 2020, σσ:. 200
Αφοσιωμένος αναρχικός, ακτιβιστής, κριτικός τέχνης, συγγραφέας, μεταφραστής, δημοσιογράφος, εκδότης, επιμελητής, συλλέκτης, γκαλερίστας. Ο ευφυής Φελίξ Φενεόν (1861 – 1944) υπήρξε μία πολυσχιδής, σχεδόν μυθιστορηματική προσωπικότητα της τέχνης, της λογοτεχνίας και της αναρχίας. Συνδέθηκε με τα σημαντικότερα ονόματα του fin de siècle στη Γαλλία και συνέβαλε καθοριστικά στην ανάδειξη των πρωτοποριακών καλλιτεχνικών ρευμάτων της εποχής του, όπως ήταν οι Φωβιστές και αργότερα οι Ιταλοί Φουτουριστές. Υπήρξε στενός φίλος του Μαλαρμέ και του Απολιναίρ, επιμελητής και εκδότης των «Εκλάμψεων» του Ρεμπώ και υπεύθυνος της πρώτης μετάφρασης του «Οδυσσέα» του Τζέιμς Τζόυς στη Γαλλία. Ως διευθυντής σύνταξης του περιοδικού La Revue Blanche προσέλαβε τον Αντρέ Ζιντ ως βιβλιοκριτικό και τον Κλωντ Ντεμπισύ ως μουσικοκριτικό. Εφηύρε τον όρο «νεο-ιμπρεσιονισμός», προώθησε και υποστήριξε πολλούς καλλιτέχνες, από τον Σερά και τον Σινιάκ έως τον Ματίς και τον Πισαρό, συχνά με ιδία δαπάνη, και έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην προβολή της τέχνης μακρινών τόπων, όπως η Αφρική και η Ωκεανία.
Η χαρακτηριστική του εμφάνιση στους δρόμους του Παρισιού, δεν περνούσε απαρατήρητη. Ο Φελίξ Φενεόν ήταν μια ψιλόλιγνη φιγούρα με επίμηκες πρόσωπο που κατέληγε σε ένα εμφατικό γενάκι τύπου goatee και με ένα μόνιμο, ψηλό καπέλο. Όπως μας πληροφορεί η μεταφράστρια, Βίκυ Λιακοπούλου, στην πλούσια και εμπεριστατωμένη εισαγωγή της, οι προχωρημένες ενδυματολογικές επιλογές του τον έκαναν να μοιάζει με την γαλλική εκδοχή του Θείου Σαμ, προκαλώντας τα πειράγματα των φίλων του: ο Απολιναίρ τον αποκαλούσε «ψευδο-Γιάνκη», ο Ζαρί «σάτυρο του Μπρούκλιν» και ο ντε Γκουρμόν «Γιάνκη-Μεφιστοφελή».
Φύσει και θέσει αναρχικός, ο Φενεόν αρθρογραφούσε συχνά σε έντυπα του αναρχικού χώρου, συμμετείχε ανελλιπώς στις συναντήσεις των Γάλλων συντρόφων του και, ως γνήσιος οπαδός της propagande par le fait («προπαγάνδας της πράξης»), διατηρούσε έναν ογκώδη φάκελο στην αστυνομία, τον οποίο φρόντιζε να ενημερώνει συχνά. Η έντονη αναρχική του δραστηριότητα συμβάδισε για αρκετά χρόνια με την ιδιότητά του ως κυβερνητικoύ υπαλλήλου στο υπουργείο Πολέμου. Μέχρι που αυτή η διπλή ζωή, ως υπάλληλος του κράτους και αναρχικός, έλαβε τέλος, με την απόλυσή του μετά τη «Δίκη των Τριάντα». Συγκεκριμένα, το 1894, συλλαμβάνεται μαζί με άλλα είκοσι εννέα άτομα για τη βομβιστική επίθεση στο ισόγειο εστιατόριο του ξενοδοχείου Foyot, που ήταν το στέκι πολλών πολιτικών, και παραπέμπεται σε δίκη. Κατά τη διάρκεια της ακροαματικής διαδικασίας ο Μαλαρμέ ως μάρτυρας υπεράσπισης θα προειδοποιήσει το δικαστήριο ότι οι πραγματικές βόμβες που βάζει ο Φενεόν είναι τα γραπτά του, ενώ ο ίδιος ο Φενεόν θα κλέψει την παράσταση με τις απαντήσεις που δίνει στον πρόεδρο του δικαστηρίου:
ΠΡΟΕΔΡΟΣ: Σας είδαν να συνομιλείτε με κάποιους αναρχικούς πίσω από έναν φανοστάτη.
ΦΕΝΕΟΝ: Μπορείτε, σας παρακαλώ, κύριε Πρόεδρε, να μου πείτε πού βρίσκεται το πίσω ενός φανοστάτη;
ΠΡΟΕΔΡΟΣ: Εξακριβώθηκε ότι περιβάλλεστε από τον Κοέν και τον Ορτίζ.
ΦΕΝΕΟΝ: Για να περιβάλλεται κάποιος, χρειάζονται τουλάχιστον τρία άτομα.
Θα αθωωθεί λόγω έλλειψης στοιχείων, αλλά θα χάσει τη δουλειά του στο υπουργείο και το σταθερό του εισόδημα. Τα χρόνια που ακολουθούν ο Φενεόν θα εργαστεί κυρίως στις εκδόσεις και τον Τύπο: οι Ιστορίες σε τρεις Γραμμές είναι ο τίτλος της ομώνυμης στήλης που διατηρούσε ανώνυμα στην παριζιάνικη εφημερίδα Le Matin από τον Μάρτιο έως τον Νοέμβριο του 1906. Όπως εξηγεί η Βίκυ Λιακοπούλου, πρόκειται για μια στήλη faits-divers, ένα από τα νέα γραμματειακά είδη που προέκυψαν στον περιοδικό και ημερήσιο Τύπο κατά τον 19ο αιώνα και γεννήθηκαν από τον συνδυασμό δημοσιογραφίας και λογοτεχνίας. Αφορά συνεπώς ένα υβριδικό είδος, ένα διακειμενικό παιχνίδι μεταξύ της επικαιρότητας και της ερμηνείας της. Εξάλλου ο γαλλικός τίτλος Nouvelles en trois lignes αποτυπώνει πλήρως αυτόν τον διττό χαρακτήρα, δεδομένου ότι η λέξη nouvelles σημαίνει «ειδήσεις» αλλά και «νουβέλες».
Ο Φενεόν τελειοποιεί το συγκεκριμένο είδος γραφής και παραθέτει σε μικρή φόρμα την ειδησεογραφία, κυρίως φόνους, αυτοκτονίες, δυστυχήματα, βομβιστικές ενέργειες, συζυγικά ή ερωτικά συμβάντα, κακοποιήσεις, πολιτικές και οικονομικές υποθέσεις, απεργίες και άλλα στιγμιότυπα του καθημερινού βίου. Δεν θα ήταν υπερβολή ο ισχυρισμός ότι οι Ιστορίες σε τρεις Γραμμές είναι τα tweets των αρχών του περασμένου αιώνα, πολύ πριν εφευρεθεί το twitter, τα οποία αντλούν το περιεχόμενό τους από ειδησεογραφικά πρακτορεία, τηλεγραφήματα, τοπικές εφημερίδες ή επιστολές αναγνωστών. Με λεπτή ειρωνεία, φλεγματικό και ενίοτε μαύρο χιούμορ και απαράμιλλη δραματική ένταση, ο Φενεόν γράφει μικρά αριστουργήματα, τα οποία περιέβαλαν με περισσή φροντίδα οι Εκδόσεις Έρμα.
Ενδεικτικά:
Στην πολιτική αντιπαράθεση, ο κύριος Μπεγκουάν, δημοσιογράφος, και ο κύριος Μπεπμάλ, βουλευτής, αποκάλεσαν ο ένας τον άλλο «κλέφτη» και «ψεύτη». Συμφιλιώθηκαν.
Για πέμπτη φορά ο Κιουβιλτιέ, ιχθυοπώλης στη Μαρίν, δηλητηριάστηκε και αυτή τη φορά ήταν οριστικό.
Το παγκάρι του Αγίου Αντωνίου της Πάδουα διαλύθηκε στην εκκλησία Σεν-Ζερμέν-λ’Οξερουά. Ο Άγιος βρίσκεται στα ίχνη του ληστή.
Ο εορτασμός της Πρωτομαγιάς ήταν θορυβώδης στη Λοριάν αλλά δεν υπήρξε καμία κίνηση βίας που να χρησιμεύσει ως πρόσχημα για αστυνομική επέμβαση.
Οι εργάτες αλυκών της Πεσκιέρ, στην Ιέρ, ήθελαν να προσθέσουν λίγο γεύση στην εργασία τους. Γι’ αυτό τον λόγο απεργούν.
Κρίνοντας υπέρ το δέον αυστηρά την κόρη του, δεκαεννέα ετών, ο ωρολογοποιός Ζαγιά, από το Σεν-Ετιέν, τη δολοφόνησε. Η αλήθεια είναι ότι του περισσεύουν ακόμα άλλα έντεκα παιδιά.
Ο χαράκτης Μινιόν και ο Μ. Ντιμενίλ από το γραφείο του κυρίου Μπριάν καβγάδισαν στη Νεμούρ. Η διοίκηση τραυμάτισε την τέχνη στον αγώνα.
Εμπνευσμένος από το άγαλμα του Ρουζέ της Λιλ, στο Σουαζί-λε-Ρουά, ο Μαρκέ ανέβηκε πάνω για να διαμαρτυρηθεί. Η ενέργειά του δεν εκτιμήθηκε: βρίσκεται στη φυλακή.
Με ένα έξυπνο κόλπο εναλλαγής παραιτήσεων, ο δήμαρχος και οι δημοτικοί σύμβουλοι του Μπριβ καθυστερούν την κατασκευή των σχολείων.
Ο Λουί Λαμάρ δεν είχε ούτε εργασία ούτε σπίτι αλλά είχε κάποια χρήματα. Αγόρασε από έναν παντοπώλη στο Σεν Ντεν ένα λίτρο πετρέλαιο και το ήπιε.
«Αν ο υποψήφιός μου χάσει, θα αυτοκτονήσω», δήλωσε ο κύριος Μπελαβουάν από τη Φρεσκιέν του Σεν-Ινφεριέρ. Αυτοκτόνησε.
Όλο το μολύβι που ο κύριος Πρενιάρ προόριζε για τις πέρδικες του Αλουέ-λε-Ρουά παρελήφθη από τον φίλο του, τον Κλαρέ, και μάλιστα στα οπίσθια.
Το πτώμα του εξηντάχρονου Ντορλέ ταλαντευόταν πέρα-δώθε σε ένα δέντρο στην Αρκέιγ με μια επιγραφή που έλεγε: «Πολύ γέρος για να δουλέψει».
Δεν περνά απαρατήρητη η σχέση των Ιστοριών σε τρεις Γραμμές με την ποίηση. Η σύγχρονη κριτική έχει εντοπίσει μια χαϊκού αισθητική όχι μόνο στη μικρή έκταση και την ελλειπτικότητα των ιστοριών αλλά κυρίως στην ενεργό συμμετοχή του αναγνώστη, η φαντασία του οποίου είναι απαραίτητη προκειμένου να συμπληρωθούν τα κενά της ιστορίας που διαβάζει.
Οι Nouvelles του Φενεόν ασκούν δριμεία κριτική στην κοινωνία της πληροφορίας, στις αρχές του αντικειμενικού ρεπορτάζ και στην αστική κοινωνία. Αφενός η χρήση του τηλέγραφου και η ταχύτητα της μετάδοσης της είδησης επιφέρει μεγάλες αλλαγές στον Τύπο της εποχής και σηματοδοτεί το πέρασμα από την «κοινωνία της ενημέρωσης» στην «κοινωνία της πληροφορίας». Αφετέρου, η χρήση που επιφυλάσσει ο Φενεόν στα fait-divers υποδηλώνει ότι το κάθε γεγονός, η κάθε είδηση, η ίδια η καθημερινότητα υπόκειται σε διεργασίες που συντελούνται σε ένα «εργαστήριο γραφής»: ως εκ τούτου, η έννοια της αντικειμενικότητας, όπως την εννοεί η αστική κοινωνία, είναι αστήρικτη.
Μετά τη λήξη της συνεργασίας με την εφημερίδα Le Matin, ο Φελίξ Φενεόν διετέλεσε διευθυντής της γνωστής γκαλερί Bernhein-Jeune και στα εξήντα τρία του χρόνια αποφάσισε πως ήταν «ώριμος αρκετά για την απραξία». Όπως εύστοχα επισημαίνει η καλή μεταφράστρια Βίκυ Λιακοπούλου, πριν ο Φενεόν πεθάνει από καρκίνο του στομάχου, στα ογδόντα τρία του χρόνια, κατέστρεψε όλα τα χειρόγραφα και αρνήθηκε να δημοσιεύσει οτιδήποτε με το όνομά του. Οι Ιστορίες σε τρεις Γραμμές διασώθηκαν χάρη στα λευκώματα αποκομμάτων που κρατούσε η επίσημη ερωμένη του, Καμίγ Πλατέλ, και η συζύγός του Φανί Γκουμπό. Ο Φενεόν δεν ήθελε να τον θυμούνται σαν κάποιο ειδικό της τέχνης ή της λογοτεχνίας και ήταν τόσο μεγάλη η προσπάθεια που κατέβαλλε σε όλη του τη ζωή να μείνει στη σιωπή, που τον αδικεί η τελική αναμέτρηση με την υστεροφημία του.
Είναι λοιπόν μια ειρωνεία της ιστορίας το γεγονός ότι το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης
(MoMA) της Νέας Υόρκης παρουσίασε πριν δύο χρόνια μια μεγάλη έκθεση αφιερωμένη στον Φελίξ Φενεόν, τον άνθρωπο που έπαιξε κεντρικό ρόλο στη σταδιοδρομία κορυφαίων δημιουργών και συνετέλεσε καθοριστικά στην ανάπτυξη του μοντερνισμού στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα. Και είναι ακόμα μεγαλύτερη ειρωνεία, εξοργιστική αλλά απόλυτα ενδεικτική της αστικής αντίληψης για την τέχνη, ότι ο γνωστός πίνακας του Σινιάκ με το πορτραίτο του αναρχικού φίλου του Φενεόν κοσμούσε για χρόνια το γραφείο του Αμερικανού τραπεζίτη Ντέιβιντ Ροκφέλερ, πριν ο ίδιος τον δωρίσει στο MoΜΑ για τις ανάγκες της έκθεσης.
