Καζακστάν: A Seven Nations Army Couldn't Hold Us Back - Το κόκκινο και το μαύρο

Αίτια της εξέγερσης και ιστορικό πλαίσιο

Η εξέγερση ξεκίνησε στην πόλη της Ζαναοζέν, που παρά τα τεράστια κέρδη από τις εξορύξεις πετρελαίου, έχει τους πιο φτωχούς κατοίκους της χώρας. Το 2011, μάλιστα, απεργία εργατών είχε πνιγεί στο αίμα. Η τιμή στους νεκρούς εργάτες του 2011 ήταν ο λόγος της συμμετοχής των αγωνιστριών/ών στην πρόσφατη εξέγερση. Από το 2019, απεργίες και διαδηλώσεις είναι πιο συχνές, ενώ η ριζοσπαστικοποίηση στη χώρα βλέπει άνοδο, λόγω γενικότερων οικονομικών παραγόντων: η παγκόσμια αύξηση των τιμών πετρελαίου έχει χτυπήσει ιδιαίτερα το Καζακστάν, η οικονομία του οποίου στηρίζεται στην εξόρυξη του μαύρου χρυσού. Άλλα προβλήματα, όπως η έλλειψη καθαρού νερού, περιβαλλοντικά προβλήματα, το χρέος των απλών ανθρώπων, η έλλειψη εμπιστοσύνης και η διαφθορά, συνθέτουν από κοινού το μωσαϊκό του απολυταρχικού μετα-κομμουνιστικού κράτους.

Από το 2000, η ποιότητα ζωής, λόγω των αποθεμάτων πετρελαίου, είχε βελτιωθεί. Αλλά, όπως έδειξε η ιστορία, η οικονομική ανάπτυξη κατέληξε ευεργετική μόνο για τους ολιγάρχες με κυβερνητικούς δεσμούς: από το 2014 υπήρξε πτώση των τιμών του πετρελαίου, όμως ο πόλεμος Ρωσίας-Ουκρανίας επηρέασε το στενά συνεργαζόμενο με τη Ρωσία Καζακστάν, ανεβάζοντας το κόστος ζωής καθώς και τις τιμές του πετρελαίου και διαλύοντας τα όνειρα και τις ζωές των εργατριών/ων.

Ο τέως πρόεδρος Ναζαρμπάγεφ με μια σειρά απολυταρχικών μέτρων δεν επέτρεπε τη συμμετοχή πραγματικής αντιπολίτευσης στη βουλή, όπως συνηθίζεται στα μετα-σοβιετικά καθεστώτα, όπου υπάρχει η επίφαση δημοκρατίας, ενώ στην πραγματικότητα εφαρμόζεται το δόγμα «ένα κόμμα-ένας αρχηγός». Μετά τις έντονες διαδηλώσεις της περιόδου 2018-19, ο Ναζαρμπάγεφ παραιτήθηκε δίνοντας τη θέση του στο δεξί του χέρι και σημερινό πρόεδρο, Τοκάγεφ. Η αντιπολίτευση γίνεται κατά κύριο λόγο από το εξωτερικό, με κύριο πρωταγωνιστή των επιχειρηματία Mukhtar Ablyazov, ηγέτη του κόμματος της Δημοκρατικής Επιλογής. Με την πανδημία της covid-19, η ανεργία και η φτώχεια, μετά αδιαφορίας της κυβέρνησης, ανέβηκαν ραγδαία αυξάνοντας την αγανάκτηση, γεγονός που υπήρξε καταλύτης στην λαϊκή συμμετοχή στην εξέγερση.

Αξίζει ακόμη να σημειωθεί ότι οι εταιρίες πετρελαίου είναι ιδιωτικές και το μεγαλύτερο κέρδος από την εξόρυξη πηγαίνει σε αυτές, ένα άλλο μέρος στο κράτος (δηλαδή στην πολιτική ελίτ και τους ολιγάρχες), αφήνοντας τελευταίους τους/τις εργάτες/τριες, οι οποίοι/ες αποτελούν αντικείμενο εκμετάλλευσης τόσο από το εξωτερικό όσο και από το εσωτερικό κεφάλαιο και την (πάρα)κρατική διαφθορά.
Τα αιτήματα των εξεγερμένων, ενώ ξεκίνησαν από τη μείωση των τιμών του πετρελαίου, σταδιακά διαμορφώθηκαν γύρω από το ήδη υπάρχον πλαίσιο δυσαρέσκειας με την κυβέρνηση, ενώ υπήρξαν και αιτήματα εκσυγχρονισμού και αλλαγής. Το ενδιαφέρον είναι ότι, παρά τις υποσχέσεις, τις μειώσεις τιμών, ακόμα και την παραίτηση της κυβέρνησης (πλην του προέδρου), οι συγκρούσεις και οι διαδηλώσεις δεν σταμάτησαν, δίνοντας την ελπίδα μιας προοπτικής. Η λήξη της εξέγερσης σηματοδοτήθηκε από την εξωτερική παρέμβαση ενάντια σε έναν εξεγερμένο λαό.

Ιστορικό της εξέγερσης

Οι διαδηλώσεις ξεκίνησαν στην πόλη εξόρυξης πετρελαίου Ζαναοζέν, στις 2 Ιανουαρίου, ενάντια στην αύξηση των τιμών του πετρελαίου. Την επόμενη μέρα, από πόλεις και χωριά στο δυτικό Καζακστάν βγήκαν στους δρόμους σε αλληλεγγύη με την Ζαναοζέν, ενώ στην ίδια την πόλη οι εργάτες ζήτησαν την άμεση εκλογή νέων τοπικών αντιπροσώπων. Σε συναντήσεις με την τοπική ηγεσία, οι εργάτες αρνήθηκαν έναν συμβιβασμό για τις τιμές πετρελαίου με την τοπική αυτοδιοίκηση. Οι πιο μεγάλες διαδηλώσεις λάμβαναν χώρα τη νύχτα, ενόσω η αναταραχή επεκτεινόταν σε υπόλοιπες πόλεις, συμπεριλαμβανομένου του Αλμάτι, της οικονομικής πρωτεύουσας του Καζακστάν.

Το βράδυ της 4ης Ιανουαρίου, ο λαός στο Αλμάτι συγκρούστηκε και επικράτησε επί των αστυνομικών δυνάμεων που βρίσκονταν μπροστά στο δημαρχείο.

Στις 5 Ιανουαρίου η κυβέρνηση παραιτήθηκε, όπως και ο τέως πρόεδρος Ναζαρμπάγεφ, ο οποίος αποχώρησε από τη θέση του ως επικεφαλής του συμβουλίου ασφαλείας της χώρας (θέση που ανέλαβε ο νυν πρόεδρος Τοκάγεφ, ο οποίος δεν παραιτήθηκε). Η πρόσβαση στο διαδίκτυο παρέμεινε αδύνατη, αφού την εμπόδισε με τεχνολογικά μέσα η κυβέρνηση (πρακτική συνήθης σε περιόδους κοινωνικών αναταραχών). Το ίδιο βράδυ οι εξεγερμένες/οι ανασυγκροτήθηκαν και, μαζί με αστυνομικούς και στρατιωτικούς που άλλαξαν πλευρά, κατέλαβαν και έκαψαν το δημαρχείο. Αργότερα την ίδια μέρα, οι δυνάμεις ασφαλείας αποχώρησαν από το Αλμάτι.

Στις 6 Ιανουαρίου, μετά από εντολή του προέδρου Τοκάγεφ, στρατιωτικές δυνάμεις στάλθηκαν στο Αλμάτι για «αντιτρομοκρατικές» επιχειρήσεις. Το βράδυ της ίδιας μέρας σημειώθηκαν ένοπλες συγκρούσεις με δεκάδες διαδηλωτές/τριες νεκρούς/ές και 12 αστυνομικούς, ενώ οι συλλήψεις ανήλθαν σε χιλιάδες. Την ίδια μέρα έφτασαν στο Καζακστάν στρατιώτες από τα κράτη-μέλη του Οργανισμού της Συνθήκης Συλλογικής Ασφάλειας (CSTO, Collective Security Treaty Organization: Ρωσία, Λευκορωσία, Αρμενία, Ουζμπεκιστάν, Τατζικιστάν και Κιργιστάν), έπειτα από έκκληση του Τοκάγεφ. Σε άλλες πόλεις οι διαδηλώσεις υπήρξαν λιγότερο βίαιες, ενώ καταλήφθηκαν κυβερνητικά κτίρια.

Στις 7 Ιανουαρίου, ο Τοκάγεφ υποσχέθηκε ότι οι τιμές του πετρελαίου θα μειωθούν και θα διατηρηθούν μειωμένες για έξι μήνες. Ο πρόεδρος ανακοίνωσε, επίσης, ότι η τάξη είχε σε μεγάλο βαθμό αποκατασταθεί. Στις δηλώσεις του, αποκάλεσε τους διαδηλωτές εγκληματίες και δολοφόνους, διατάζοντας τις δυνάμεις ασφαλείας να πυροβολούν κατά βούληση. Παρ’ όλα αυτά, οι διαδηλώσεις συνεχίστηκαν ειρηνικά στην Ζαναοζέν, ενώ στο Αλμάτι βρέθηκαν νεκροί άλλοι εφτά αστυνομικοί. Με τη συμμετοχή των «δυνάμεων κατοχής», όπως αποκάλεσε ο λαός τους στρατούς των κρατών της CSTO, η κοινωνική ειρήνη σιγά σιγά αποκαταστάθηκε.

Την 8η Ιανουαρίου συνελήφθη ο επικεφαλής της εθνικής επιτροπής ασφάλειας, Μασίμοφ, στενός συνεργάτης του τέως προέδρου Ναζαρμπάγεφ, με την κατηγορία της προδοσίας. Τη θέση του ανέλαβε ο πρόεδρος Τοκάγεφ.

Στις 13 Ιανουαρίου οι δυνάμεις της CSTO άρχισαν να αποχωρούν, γεγονός που σήμανε και τη λήξη της εξέγερσης.

Απολογισμός

Οι υλικές ζημιές ανήλθαν στα 175 εκ. ευρώ, πάνω από 160 είναι οι νεκροί, 2200 οι τραυματίες, και σχεδόν 8000 χιλιάδες οι συλλήψεις. Χιλιάδες αστυνομικοί είναι επίσης τραυματισμένοι και αρκετές δεκάδες νεκροί.

Παραπληροφόρηση

Το κράτος του Καζακστάν και τα μίντια στη Δύση έκαναν μια τεράστια εκστρατεία παραπληροφόρησης για την εξέγερση, ανάγοντας τα αίτια της σε «ξένους παράγοντες», «εσωτερικούς εχθρούς» και «επιχειρηματίες». Στην πραγματικότητα, ήταν μια βαθιά λαϊκή εξέγερση, όπως άλλες στη Δύση και αλλού. Δεδομένου ότι τα αίτια (φτώχεια, ανεργία, απολυταρχία) αποτελούν κοινό παρονομαστή, μπορούμε ίσως να εντάξουμε την εξέγερση αυτή στη μεγάλη λίστα με τις εξεγέρσεις από το 2008 και μετά: από τη Χιλή μέχρι τη Γαλλία και από την Ελλάδα μέχρι το Ιράν οι λαοί αντιμετωπίζουν τα ίδια τέρατα, και πολλές φορές, αντιδρούν με όμοιους τρόπους, από τα κάτω, αυτοοργανωμένα και με συγκρουσιακά χαρακτηριστικά. Τα κράτη και το κεφάλαιο αντιδρούν, αναλογικά, με τον ίδιο τρόπο: προσπαθούν να αιτιολογήσουν την εξέγερση αναφέροντας τον εξωτερικό και εσωτερικό εχθρό ως υπαίτιο και συνεπώς ως άξιο καταστολής. Ποιος, άλλωστε, θα εναντιωνόταν σε στρατιωτική επέμβαση (όπως έγινε στο Καζακστάν), όταν αυτή είναι ενάντια σε «τρομοκράτες»; Για παράδειγμα, ο δημοσιογράφος Μαξίμ Κουρνίκοφ (Maksim Kurnikov) αναφέρει πως οι ένοπλες αντιπαραθέσεις με την αστυνομία, καθώς και οι απαλλοτριώσεις όπλων, έχουν μια ιστορικότητα στο Καζακστάν και συνεπώς οι ισχυρισμοί του προέδρου περί «εκπαιδευμένων στο εξωτερικό δυνάμεων» είναι μια προσπάθεια δημιουργίας μιας λογικής εσωτερικού εχθρού.

Το εξεγερσιακό υποκείμενο

Ο Γεβγκένι Ζόφτις (Yevgeny Zhovtis), μέλος του International Bureau for Human Rights, αναφέρει 4 κατηγορίες εξεγερμένων: Τους πολίτες που διαδήλωσαν στις διάφορες πόλεις, τα μέλη των αντιπολιτευτικών κομμάτων/κινημάτων, τη νεολαία, και διάφορες ομάδες ενόπλων, οι οποίες αποτελούνταν από Ισλαμιστές και εγκληματικά στοιχεία μέχρι οπαδούς ολιγαρχών της χώρας. Διακρίνει μάλιστα ότι οι τελευταίες δύο ομάδες συνυπήρξαν στα βίαια γεγονότα της εξέγερσης, ειδικά στο Αλμάτι. Ο Κορνίκοφ ισχυρίζεται ότι, όπως και στο Μεϊντάν, τα οπλισμένα και συγκρουσιακά υποκείμενα ήταν τόσο άτομα ριζοσπαστικοποιημένα όσο και μη. Συνεπώς, όπως φαίνεται από τα στοιχεία, σε ό,τι αφορά το εξεγερσιακό υποκείμενο, δεν μπορούμε να μη συμπεριλάβουμε σε αυτό και ισλαμικά/εθνικιστικά στοιχεία, καθώς και ομάδες ατόμων που έδρασαν στο πλαίσιο στήριξης κάποιου ολιγάρχη, ο οποίος συμμετέχει στο παιχνίδι εξουσίας του κράτους. Ο δημοσιογράφος Lukpan Akhmedyarov μιλά ακόμη και για συμμετοχή παρακρατικών προβοκατόρικων στοιχείων.

Ποιοι ωφελήθηκαν από την καταστολή της εξέγερσης

Εκτός από τον Τοκάγεφ, ο οποίος ισχυροποίησε τη θέση του, συγκεντρώνοντας ακόμη περισσότερες εξουσίες στα χέρια του και κάνοντας μια εσωτερική εκκαθάριση του πολιτικού σκηνικού, υπήρξαν και διάφοροι άλλοι κερδισμένοι. Ο Πούτιν και η Ρωσία, για παράδειγμα, έσπευσαν να στηρίξουν στρατιωτικά το καθεστώς όταν τους ζητήθηκε μέσω της CSTO, πράγμα που δεν έκαναν στην περίπτωση της Αρμενίας, στον πρόσφατο πόλεμο με το Αζερμπαϊτζάν. Προκύπτει συνεπώς το ερώτημα, γιατί ένας ανοιχτός πόλεμος ενός μέλους της CSTO (Αρμενία) δεν προκαλεί στρατιωτική επέμβαση από τα κράτη-μέλη της, σε αντίθεση με την αρωγή στην καταστολή μιας μαζικής εξέγερσης; Η απάντηση είναι πως, για την Ρωσία, η απειλή είναι η επανάσταση, όχι ο πόλεμος. Ο πόλεμος ωφελεί τη ρωσική μηχανή, τόσο μέσω της πώλησης όπλων όσο και μέσω της εδραίωσης της κυριαρχίας. Η εξέγερση, από την άλλη, απειλεί το status quo στη σφαίρα επιρροής της. Αντίθετα, η καταστολή της με στρατιωτική αρωγή από τη Ρωσία αποδεικνύει τόσο τη ρωσική επιρροή της στο Καζακστάν όσο και τη θέληση της Ρωσίας η επιρροή αυτή να ενισχυθεί, ειδικά από τη στιγμή που κομμάτια του κυβερνητικού και κρατικού μηχανισμού του Τοκάγεφ στράφηκαν εναντίον του, καθιστώντας τον εχθρό του ίδιου του λαού και αναγκασμένο να ζητήσει στρατιωτική επέμβαση. Όπως είχε πει και ο Randolph Bourne, «ο πόλεμος είναι η υγεία του κράτους»…

Επιλογικά

Το μέλλον του λαού του Καζακστάν διαγράφεται αβέβαιο και μάλλον ζοφερό, η ήττα όμως της εξέγερσης δεν πρέπει να εκλαμβάνεται ως τέτοια. Οι εξεγέρσεις δεν έχουν νομοτελειακά την ικανότητα να αλλάξουν το σύστημα ούτε οδηγούν/οδηγούνται πάντα σε/από επαναστατικές διαδικασίες. Οι εξεγέρσεις, όμως. αποτελούν ψηφίδες στη συλλογική μνήμη της αντίστασης, αποτελούν ερωτηματικά (και όχι απαντήσεις) στην κυριαρχία κεφαλαίου και κράτους, και σαν τέτοια, έχουμε χρέος να τις στηρίζουμε, ως αυθόρμητες μορφές αντίστασης και άρνησης του ζόφου. Η διάσωση της μνήμης, των πρακτικών και των αιτιών μιας εξέγερσης δεν αποτελεί παρά το σπόρο πιο ριζικών επαναστατικών διαδικασιών.

Στα λόγια του Νοβατόρε:
Ακόμη και μέσα από την κατεστραμμένη και στείρα γη της άγονης ερήμου, τα άνθη,
βλασταίνουν.
Άγρια άνθη, που αναδίδουν κολασμένα αρώματα και μπήγουν τα αγκάθια τους στα ίδια τα ματωμένα χέρι αυτών που τα μαζεύουν,
και όμως,
τα άνθη αυτά, έχουν την δική τους μεγαλεπήβολη ιστορία,
τη δική τους χαρά,
τον δικό τους πόνο
και την δική τους αγάπη.