«Δεν είναι μακρινός ήχος ερπύστριας, είναι κοντινός ήχος βαλίτσας που σέρνεται στο πλακόστρωτο έξω από το παράθυρό μου».
Τα τελευταία δέκα χρόνια στην Αθήνα , αλλά αρκετά χρόνια πριν σε άλλες πόλεις του κόσμου, ο μαζικός τουρισμός έχει αλλάξει δραματικά τη ζωή των πόλεων. Οι ήχοι είναι το βιωματικό καμπανάκι που μας κάνει να σκεφτούμε ότι κάτι δεν πάει καθόλου καλά.
Τα καμπανάκια αυτά χτύπησαν αρκετά χρόνια πριν σε πόλεις όπως η Βενετία, η Βαρκελώνη και πιο πρόσφατα η Λισσαβώνα. Στις τουριστικές πόλεις του βορρά, στο Παρίσι , το Άμστερνταμ, το Βερολίνο, οι μετασχηματισμοί των πόλεων ήταν αποτέλεσμα πιο σύνθετων διαδικασιών, στις οποίες ο τουρισμός έβαλε μερικά ακόμα δεδομένα. Αν λοιπόν θέλουμε να καταλάβουμε αυτούς τους μετασχηματισμούς θα πρέπει να δούμε ότι ποικίλουν με βάση ευρύτερα μοντέλα της αστικής ανάπτυξης, με κοινά χαρακτηριστικά αλλά και σημαντικές διαφορές.
Από τις αρχές του 19ου αι. η έντονη αστικοποίηση έφερε στα ιστορικά κέντρα των πόλεων πλήθος λαϊκών στρωμάτων. Τα παλιά σπίτια, οι στενοί και συχνά βρώμικοι δρόμοι, οι θόρυβοι από ένα πλήθος δραστηριότητες, απομάκρυναν τα πλέον ευκατάστατα στρώματα από τα κέντρα των πόλεων. Ωστόσο σύντομα οι κυρίαρχες τάξεις στόχευσαν στην επανάκτηση των κέντρων για τις δικές τους ανάγκες. Η εκκαθάριση του Παρισιού που ξεκίνησε με αφορμή την Κομμούνα με πλαίσιο το σχέδιο Οσμαν ολοκληρώθηκε έναν αιώνα μετά με το κλείσιμο της αγορά της Halles και την απομάκρυνση από το κέντρο όλων των δραστηριοτήτων που αφορούσαν τα λαϊκά στρώματα. Αντίστοιχες στρατηγικές αναπτύχθηκαν σε πολλές πόλεις αλλά με διαφορετικές χρονικότητες. Η διεκδίκηση της πόλης αποτέλεσε αντικείμενο πλήθους συγκρούσεων πολλές από τις οποίες πέτυχαν αναστολή διαρκείας στα κυρίαρχα σχέδια αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις είδαμε τα κινήματα να ηττώνται και τα λαϊκά στρώματα να απωθούνται στα φτωχά προάστια.
Στις πόλεις της Μεσογείου αλλά και σε άλλες πόλεις που οι επιχειρηματικές δραστηριότητες του εγχώριου και διεθνούς κεφαλαίου δεν είχαν εκείνη τη δυναμική που θα επέτρεπε την «εξαγορά» και το μετασχηματισμό των ιστορικών κέντρων, τους θύλακες της απομείνασας λαϊκής ζωής ήρθε να τους αλώσει η δυναμική της τουριστικής ανάπτυξης των τελευταίων είκοσι χρόνων.
Φτηνός και μαζικός τουρισμός- Η νέα βαριά βιομηχανία.
Για τις πόλεις του νότου ,αλλά και για πολλές ακόμα με αντίστοιχα χαρακτηριστικά, με προβλήματα στην οικονομική ανάπτυξη, η εκμετάλλευση του πλεονεκτήματος του εξαιρετικού φυσικού και ανθρωπογενούς τοπίου μέσα από την ανάπτυξη του τουρισμού αποτέλεσε την εύκολη λύση. Η ταυτόχρονη ανάπτυξη φθηνής μετακίνησης (μέσω των αεροπορικών εταιρειών χαμηλού κόστους) και φθηνής διαμονής κυρίως με την ανεξέλεγκτη εξάπλωση της προσφοράς καταλυμάτων μέσα από τις διάφορες πλατφόρμες τύπου airbnb έδωσαν μια επιπλέον ώθηση στην κυριαρχία του μαζικού τουρισμού. Πέρα όμως από την τεράστια οικονομική σημασία, η ανάπτυξη του μαζικού τουρισμού διαδραματίζει κρίσιμο ρόλο και στις ίδιες τις κοινωνικές σχέσεις δίνοντας διεξόδους καταναλωτικής διαφυγής με προϊόντα διαφορετικού τύπου που λειτουργούν σαν υποκατάστατα στην ασφυκτική καθημερινότητα ή την ελλειμματική ζωή.
Πολύ συχνά πλέον οι τουριστικοί πληθυσμοί που δέχεται μια πόλη είναι δυσανάλογα μεγάλοι σε σχέση με τον πληθυσμό της και τις δυνατότητες απορρόφησης τους. Η παρουσία των τουριστών στα κέντρα των πόλεων γίνεται άμεσα ανταγωνιστική σε σχέση με τους κατοίκους. Παλιά και νεωτέρα κτήρια που είτε είναι άδεια είτε αδειάζουν σταδιακά γιατί οι παλιοί ένοικοί τους δεν μπορούν να ανταπεξέλθουν στις αυξήσεις των ενοικίων, και οι παλιοί ιδιοκτήτες τους στα κόστη επισκευής, μετατρέπονται σε ενοικιαζόμενα δωμάτια, διαμερίσματα, boutique hotel. Η έλλειψη οποιουδήποτε ελέγχου στις τιμές των ενοικίων, καθώς και η έλλειψη οποιουδήποτε κανόνα στην χωροθέτηση των ενοικιαζόμενων μέσα από τις πλατφόρμες «διαμοιρασμού» αφήνει αυτή την «δυναμική» της αγοράς να κυριαρχήσει με αποτέλεσμα την μετακίνηση των ασθενέστερων οικονομικά κατοίκων σε άλλες πιο απομακρυσμένες, αλλά ακόμα πιο οικονομικές, γειτονιές. Φυσικά αυτή η διαδικασία δεν έχει όρια και συνεχώς πιέζει για νέες απωθήσεις τις περιοχές που παρουσιάζουν ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά για τον τουρισμό (Εγγύτητα με το ιστορικό κέντρο, καλή συγκοινωνία ή ενδιαφέρουσα τοπική ζωή).
Ωστόσο οι επιπτώσεις δεν σταματούν εδώ και δεν αφορούν μόνο τους διωγμένους που μπορεί να βρεθούν ξαφνικά να ζουν πολύ πιο μακριά από τον τόπο που δουλεύουν, ή να έχουν χάσει τα κοινωνικά τους δίκτυα. Για όσους απομένουν στις τουριστικοποιημένες περιοχές τα προβλήματα είναι επίσης μεγάλα.
Οι χρήσεις στις γειτονιές αλλάζουν, καταστήματα που παραδοσιακά εξυπηρετούν μια γειτονιά όπως καταστήματα ρούχων, μικροεπίπλων, βιβλιοπωλεία, χρωματοπωλεία, κλπ εξαφανίζονται και δίνουν τη θέση τους κυρίως σε καφέ, μπαρ και εστιατόρια κάθε μορφής, minimarket, πλυντήρια και είδη δώρων. Οι τιμές πολλών προϊόντων και υπηρεσιών σε αυτές τις περιοχές είναι επίσης αυξημένες. Η μείωση του μόνιμου πληθυσμού μειώνει τον αριθμό των παιδιών στα σχολεία με κίνδυνο πολλά σχολεία να κλείσουν και να συγχωνευτούν με άλλα. Οι δημόσιες συγκοινωνίες κατά τις τουριστικές περιόδους επιβαρύνονται με πληθυσμό που δεν έχει προβλεφθεί, ενώ δεν υπάρχουν μέριμνες για την ενίσχυσής τους.
Η ζωή στις τουριστικοποιημένες περιοχές υποβαθμίζεται πολλαπλά. Ο θόρυβος ιδιαιτέρα τις βραδινές ώρες γίνεται αιτία για πολλούς ανθρώπους να επιλέξουν να αλλάξουν γειτονιά καθώς οι νυχτερινοί χρήστες μη όντας κάτοικοι δεν έχουν οποιαδήποτε μέριμνα για τη ζωή της γειτονιάς. Οι συμπεριφορές των επαγγελματιών αλλοιωμένες μέσα από την επιδίωξη του μέγιστου κέρδους και της πρόσκαιρης σχέσης χάνουν την διάσταση της οικοδόμησης μιας σχέσης εμπιστοσύνης και φροντίδας με τον πελάτη τους.
Η εξέλιξη της Αθήνας τα τελευταία πενήντα χρόνια αποτυπώνει με σαφήνεια τις δυναμικές που περιγράφτηκαν παραπάνω. Η πρώτη χειρονομία της αστικής τάξης να επανελέγξει το ιστορικό κέντρο ήρθε με το διάταγμα προστασίας της Πλάκας το 1976 που αποκλείοντας κάθε χρήση πέραν της κατοικίας δημιούργησε ένα περιβάλλον ελκυστικό για ισχυρούς επενδυτές, εκτόξευσε τις τιμές των ακινήτων και άλλαξε την ταξική σύνθεση της γειτονιάς. Στις αρχές της δεκαετίας του 80 το διάταγμα για την απομάκρυνση των βιοτεχνιών και του χονδρεμπόριου από τη γειτονιά του Ψυρρή αφήνοντας εκατοντάδες άδεια κτήρια, άνοιξε το δρόμο, για την τουριστικοποίηση της γειτονιάς. Οι τάσεις επέκτασης αυτής της τουριστικοποίησης προς το υποβαθμισμένο Μεταξουργείο ανακόπηκαν εν μέρει από την κρίση του 2008 για να επανεκκινήσουν τα τελευταία χρόνια. Η είσοδος του airbnb άλλαξε ριζικά τον χαρακτήρα γειτονιών όπως το Κουκάκι και σε μεγάλο βαθμό τα Εξάρχεια. Η πρόσφατη «επινόηση» του μεγάλου περίπατου κακέκτυπου του προγενέστερου σχεδίου της πεζοδρόμησης της Πανεπιστημίου, έρχεται όπως και το αρχικό σχέδιο να δημιουργήσει το πλαίσιο της τουριστικής αναβάθμισης και αξιοποίησης των εκατοντάδων κενών κτηρίων των αξόνων Πανεπιστημίου, Ακαδημίας, Σταδίου, που έμειναν κενά από την διαρκή συρρίκνωση της επιχειρηματικής ζωής και την αντικατάσταση των μικρών μονάδων από μεγάλες εταιρίες που μετέφεραν την επιχειρηματική τους δραστηριότητα εκτός κέντρου.
Σήμερα σε πολλές πόλεις που έχουν αντιμετωπίσει τις αρνητικές επιπτώσεις της άκρατης τουριστικοποίησης έχουν αναπτυχθεί σημαντικά κινήματα και έχουν πετύχει να υπάρξει ένας έλεγχος. Στην Βενετία μετά από μεγάλες κινητοποιήσεις της πρωτοβουλίας No Grandi Navi απαγορεύτηκε η είσοδος των μεγάλων πλοίων μέσα στο λιμάνι της πόλης. Στη Βαρκελώνη απαγορεύτηκε η δημιουργία τουριστικών καταλυμάτων σε πολλές περιοχές της πόλης ενώ για τις υπόλοιπες θεσπίστηκαν ζώνες με συγκεκριμένες χωρητικότητες και παράλληλα ο Δήμος έχει πάρει πρωτοβουλίες για την ανάπτυξη της κοινωνικής κατοικίας ώστε να αμβλύνει τις επιπτώσεις της τουριστικοποίησης στο στεγαστικό κόστος .
Όταν το 1983 πήγα για πρώτη φορά στη Βαρκελώνη έμενα δέκα χιλιόμετρα έξω από το κέντρο της πόλης. Τα καταλύματα στο κέντρο ήταν σχετικά λίγα και ακριβά. Τότε δεν έβρισκα τίποτε δυσάρεστο σε αυτή τη συνθήκη. Σήμερα μου φαίνεται και δίκαιο. Οι πολιτικές που θα δώσουν προτεραιότητα στην προστασία της ζωής των κατοίκων σε πόλεις με μεγάλη τουριστική κίνηση είναι και γνωστές και εφικτές αρκεί βέβαια να έχει κάποιος τη διάθεση να βάλει φρένο στην άκρατη κερδοσκοπία από την εκμετάλλευση του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος.
