Δημοσίευση: 6 Ιανουαρίου 2023 στο blog του Μαρξιστή Οικονομολόγου Michael Roberts

Μετάφραση: Κυριακή Κλοκίτη

 

«Πολυκρίση» είναι η  λέξη της μόδας μεταξύ αριστερών, αυτή τη στιγμή. Εκφράζει τη συνένωση και τη διαπλοκή διαφόρων κρίσεων: οικονομική (πληθωρισμός και ύφεση), περιβαλλοντική (κλίμα και πανδημία)· και γεωπολιτική (πόλεμος και διεθνείς διχασμοί). Πράγματι, έθεσα μια παρόμοια ιδέα στις αρχές του περασμένου έτους.

Επομένως, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι η τελευταία Έκθεση για την Ανθρώπινη Ανάπτυξη από τον ΟΗΕ είναι τόσο σοκαριστική. Σύμφωνα με την έκθεση αυτή, ο κόσμος είναι πιο απαισιόδοξος από οποτεδήποτε άλλοτε στη σύγχρονη ιστορία, πηγαίνοντας πίσω και από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Η έκθεση ανέλυσε τις γλωσσικές τάσεις στα βιβλία τα τελευταία 125 χρόνια. Αποκαλύπτει μια απότομη αύξηση στις εκφράσεις που αντανακλούν «γνωστικές στρεβλώσεις που σχετίζονται με την κατάθλιψη και άλλες μορφές ψυχικής δυσφορίας». Τις τελευταίες δύο δεκαετίες, η γλώσσα που αντικατοπτρίζει υπερβολικά αρνητικές αντιλήψεις για τον κόσμο και το μέλλον του έχει αυξηθεί. Πράγματι, τα σημερινά επίπεδα δυστυχίας είναι άνευ προηγουμένου, ξεπερνώντας αυτά κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Ύφεσης και των δύο παγκόσμιων πολέμων.

 

Αυτό που είναι επίσης αποκαλυπτικό είναι ότι οι αρνητικές απόψεις για τον κόσμο άρχισαν να εκτινάσσονται στα ύψη γύρω στο τέλος του αιώνα -ακόμη και πριν από τη Μεγάλη Ύφεση. Αυτό το κύμα συμπίπτει με τη δική μου οικονομική αντίληψη ότι οι μεγάλες οικονομίες του κόσμου εισήλθαν σε αυτό που αποκαλώ μια νέα μακροχρόνια ύφεση, την τρίτη στην ιστορία του σύγχρονου καπιταλισμού μετά την ύφεση του 1873-95 και τη Μεγάλη Ύφεση της δεκαετίας του 1930.

Η ένταση των αρνητικών απόψεων για τις προοπτικές της ανθρωπότητας δεν ήταν ποτέ μεγαλύτερη – πολύ μεγαλύτερη από ό,τι στους δύο παγκόσμιους πολέμους του 20ού αιώνα. Βρισκόμαστε σε ένα συνδυασμό: οικονομικής ύφεσης, όπου τα πραγματικά εισοδήματα μένουν στάσιμα ή και μειώνονται, φτώχειας που αυξάνεται μαζί με τη διεύρυνση της ανισότητας, και έλλειψης επενδύσεων για την ενίσχυση των παραγωγικών δυνάμεων και την επίλυση της περιβαλλοντικής καταστροφής που κατακλύζει τώρα τον κόσμο. Και όπου, αντί για παγκόσμια συνεργασία μεταξύ των κυβερνήσεων για την επίλυση αυτής της «πολυκρίσης», έχουμε αυξανόμενη σύγκρουση μεταξύ των εθνών, τόσο οικονομική όσο και στρατιωτική.

Ο Αχίμ Στάινερ, Διαχειριστής του Προγράμματος Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών, παρουσίασε την έκθεση του 2022.  Η εισαγωγή του ήταν ως εξής. «Ζούμε σε αβέβαιες εποχές. Η πανδημία του Covid-19, που διανύει τώρα τον τρίτο χρόνο της, συνεχίζει να δημιουργεί νέες παραλλαγές. Ο πόλεμος στην Ουκρανία αντανακλά σε όλο τον κόσμο, προκαλώντας τεράστιο ανθρώπινο πόνο, συμπεριλαμβανόμενης μιας κρίσης κόστους ζωής. Κλιματικές και οικολογικές καταστροφές απειλούν καθημερινά τον κόσμο».

Και συνέχισε: «Στρώματα αβεβαιότητας συσσωρεύονται και αλληλεπιδρούν για να αναστατώσουν τη ζωή μας με πρωτοφανείς τρόπους. Οι άνθρωποι έχουν αντιμετωπίσει ασθένειες, πολέμους και περιβαλλοντικές διαταραχές στο παρελθόν. Αλλά η συμβολή των αποσταθεροποιητικών πλανητικών πιέσεων με τις αυξανόμενες ανισότητες, οι σαρωτικοί κοινωνικοί μετασχηματισμοί για να αμβλυνθούν αυτές οι πιέσεις και η εκτεταμένη πόλωση παρουσιάζουν νέες, περίπλοκες, αλληλεπιδρούσες  πηγές αβεβαιότητας για τον κόσμο και όλους όσους βρίσκονται σε αυτόν».

«Οι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο μας λένε τώρα ότι αισθάνονται όλο και πιο ανασφαλείς». Έξι στους επτά ανθρώπους παγκοσμίως ανέφεραν ότι αισθάνονται ανασφαλείς για πολλές πτυχές της ζωής τους, ακόμη και πριν από την πανδημία του Covid-19. Και οι πολιτικές συνέπειες: «Είναι καθόλου περίεργο, λοιπόν, ότι πολλά έθνη τρίζουν κάτω από το στέλεχος της πόλωσης, του πολιτικού εξτρεμισμού και της δημαγωγίας – που υπερτροφοδοτούνται από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, την τεχνητή νοημοσύνη και άλλες ισχυρές τεχνολογίες;»

Ο Στάινερ επεσήμανε ότι «σε μια εκπληκτική πρώτη, η τιμή του παγκόσμιου Δείκτη Ανθρώπινης Ανάπτυξης μειώθηκε για δύο συνεχόμενα χρόνια στον απόηχο της πανδημίας Covid-19».

 

Η πτώση του παγκόσμιου Δείκτη Ανθρώπινης Ανάπτυξης τον τοποθετεί πίσω στην εποχή αμέσως μετά την έγκριση της Ατζέντας του 2030 για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη και της Συμφωνίας του Παρισιού! Οπότε δεν υπάρχει πρόοδος. Κάθε χρόνο, μερικές διαφορετικές χώρες παρουσιάζουν πτώση στις αντίστοιχες τιμές του δικού τους Δείκτη Ανθρώπινης Ανάπτυξης. Ωστόσο, ένα τεράστιο 90 τοις εκατό των χωρών είδε την τιμή του Δείκτη να μειώνεται είτε το 2020 είτε το 2021, υπερβαίνοντας κατά πολύ τον αριθμό αυτό που γνώρισε ανατροπές στον απόηχο της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης. Πέρυσι σημειώθηκε κάποια ανάκαμψη σε παγκόσμιο επίπεδο, αλλά ήταν μερική και άνιση: οι περισσότερες χώρες με πολύ υψηλό Δείκτη σημείωσαν βελτιώσεις, ενώ οι περισσότερες από τις υπόλοιπες παρουσίασαν συνεχείς μειώσεις.

Τουλάχιστον 15 εκατομμύρια «περιττές ζωές» χάθηκαν από την πανδημία του COVID, κυρίως σε χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος. Αλλά ακόμη και οι ΗΠΑ είδαν το προσδόκιμο ζωής τους να μειώνεται στο χαμηλότερο επίπεδο των τελευταίων 26 ετών. Πράγματι, το προσδόκιμο ζωής στις ΗΠΑ είναι πλέον χαμηλότερο από αυτό της Κίνας!

Νέα εμβόλια αναπτύχθηκαν για την καταπολέμηση του COVID σε πολύ σύντομο χρόνο,  συμπεριλαμβανομένων μερικών που βασίζονται σε επαναστατική τεχνολογία και εκτιμάται ότι έσωσαν περίπου 20 εκατομμύρια ζωές σε ένα χρόνο. Αλλά, οι φτωχότεροι στον κόσμο έλαβαν τη λιγότερη ιατρική υποστήριξη εξαιτίας της εξαιρετικά άνισης πρόσβασης στα εμβόλια «Η πανδημία ήταν μια οδυνηρή υπενθύμιση του πώς η κατάρρευση της εμπιστοσύνης και της συνεργασίας μεταξύ και εντός των εθνών περιορίζουν ανόητα αυτό που μπορούμε να πετύχουμε μαζί».

Ο COVID δεν έχει εξαφανιστεί, αλλά οι κυβερνήσεις και οι άνθρωποι αποφάσισαν να ζήσουν (και να πεθάνουν) με αυτόν. Η συνέχεια παραμένει και μάλιστα χειροτερεύει. Δισεκατομμύρια άνθρωποι αντιμετωπίζουν τώρα τη μεγαλύτερη κρίση κόστους ζωής σε μια γενιά. Ήδη παλεύουν με την επισιτιστική ανασφάλεια, κυρίως λόγω των ανισοτήτων στον πλούτο και την εξουσία που καθορίζουν την πρόσβαση στην τροφή. Τα παγκόσμια μπλοκαρίσματα της εφοδιαστικής αλυσίδας παραμένουν, συμβάλλοντας στην αύξηση του πληθωρισμού σε όλες τις χώρες, με ρυθμούς που δεν έχουν παρατηρηθεί εδώ και δεκαετίες.

Όσον αφορά το κλίμα, η έκθεση (HDR) μας υπενθυμίζει ότι τα τελευταία χρόνια έχουμε δει περισσότερες θερμοκρασίες ρεκόρ, πυρκαγιές και καταιγίδες σε όλο τον κόσμο. Η τελευταία Έκθεση της Διεθνούς Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή είναι ένας «κόκκινος συναγερμός για την ανθρωπότητα». Στην ουσία, καθώς η επιστήμη έχει προχωρήσει, τα κλιματικά μοντέλα προβλέπουν, με μεγαλύτερη ακρίβεια από πριν, περισσότερες καταστροφές στο μέλλον. Όπως, «η κλιματική κρίση προχωρά, παράλληλα με άλλες αλλαγές σε επίπεδο πλανητών που προκλήθηκαν από την Ανθρωπόκαινο». Η κατάρρευση της βιοποικιλότητας είναι μια από αυτές. Περισσότερα από 1 εκατομμύριο είδη φυτών και ζώων αντιμετωπίζουν εξαφάνιση. «Έχουμε ακόμη λιγότερη ιδέα για το πώς να ζούμε σε έναν κόσμο χωρίς, ας πούμε, αφθονία εντόμων. Αυτό δεν έχει δοκιμαστεί για περίπου 500 εκατομμύρια χρόνια, όταν εμφανίστηκαν τα πρώτα χερσαία φυτά στον κόσμο. Αυτό δεν είναι τυχαίο. Χωρίς την αφθονία των επικονιαστών εντόμων, αντιμετωπίζουμε τρομακτική πρόκληση στην καλλιέργεια τροφίμων και άλλων γεωργικών προϊόντων σε μεγάλη κλίμακα».

Η πολυκρίση επηρεάζει την ψυχική ευημερία της ανθρωπότητας μέσω τραυματικών γεγονότων, σωματικών ασθενειών, γενικού κλιματικού άγχους και επισιτιστικής ανασφάλειας. «Οι επιπτώσεις που έχουν αυτά, ιδιαίτερα στα παιδιά, είναι βαθιές, μεταβάλλοντας την εγκεφαλική και σωματική ανάπτυξη, ειδικά σε οικογένειες στα χαμηλότερα κοινωνικά επίπεδα, μειώνοντας δυνητικά αυτό που θα μπορούσαν να επιτύχουν τα παιδιά στη ζωή». Οι ανισότητες στην ανθρώπινη ανάπτυξη διαιωνίζονται από γενιά σε γενιά. «Δεν είναι δύσκολο να δούμε πώς η συσσώρευση της ψυχικής δυσφορίας, της ανισότητας και της ανασφάλειας υποκινούν έναν παρόμοιο επιζήμιο κύκλο μεταξύ των γενεών, που επιβαρύνει την ανθρώπινη ανάπτυξη».

Μαζί με την οικονομική ύφεση και την οικολογική καταστροφή έρχεται η αβεβαιότητα, η ανασφάλεια και η πολιτική πόλωση. Μεγάλος αριθμός ανθρώπων αισθάνονται απογοήτευση και αποξένωση από τα πολιτικά τους συστήματα. Οι ένοπλες συγκρούσεις έχουν επίσης αυξηθεί. Για πρώτη φορά, περισσότεροι από 100 εκατομμύρια άνθρωποι εκτοπίζονται βίαια, οι περισσότεροι από αυτούς μέσα στις χώρες τους.

Τι πρέπει να γίνει; Τα Ηνωμένα Έθνη προσφέρουν το μοντέλο τους για ένα πιο ελπιδοφόρο μέλλον: επενδύσεις, ασφάλεια και καινοτομία—αυτά τα τρία.

Όμως, η καινοτομία και η νέα τεχνολογία, παραδέχονται τα Ηνωμένα Έθνη, είναι δίκοπο μαχαίρι. «Η τεχνητή νοημοσύνη θα δημιουργήσει και θα καταστρέψει εργασίες, προκαλώντας τεράστια αναστάτωση. Η συνθετική βιολογία ανοίγει νέα σύνορα στην υγεία και την ιατρική, ενώ εγείρει θεμελιώδη ερωτήματα σχετικά με το τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος». Πράγματι, αυτές οι νέες τεχνολογίες θα αυξήσουν την ανισότητα, θα μειώσουν τις δυνατότητες απασχόλησης ή θα τις επεκτείνουν; Έχω συζητήσει αυτό το θέμα σε προηγούμενες αναρτήσεις.

Μετά, είναι η επένδυση. Η έκθεση (HDR) κάνει λόγο για δημόσιες επενδύσεις, ιδιαίτερα για το περιβάλλον. Αλλά δεν λέει τίποτα για τα συμφέροντα που στέκονται εμπόδιο σε μια τέτοια επένδυση. Τέλος, είναι η ασφάλεια: περισσότερη προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, πρόσβαση σε βασικές υπηρεσίες και ελάχιστα εισοδήματα και περισσότερη δημοκρατική λογοδοσία. Καμία από αυτές τις βασικές ασφάλειες δεν υπάρχει για την πλειοψηφία των σχεδόν 8 δισεκατομμυρίων ανθρώπων στον κόσμο.

Η έκθεση του ΟΗΕ είναι καταστροφική στην εξέταση της ανθρώπινης κατάστασης στον 21ο αιώνα. Αλλά δεν προσφέρει καμία πειστική εξήγηση για το γιατί υπάρχει μια «πολυκρίση». Ο Αχίμ Στάινερ μας λέει ότι «ο ήρωας και ο κακός στη σημερινή ιστορία αβεβαιότητας ταυτίζονται: η ανθρώπινη επιλογή». Πραγματικά, αν επιλέγαμε να κάνουμε τα πράγματα διαφορετικά, θα μπορούσαμε. Γιατί λοιπόν η ανθρωπότητα δεν επιλέγει έναν διαφορετικό δρόμο; Λοιπόν, είναι επειδή «δεν είναι όλες οι επιλογές ίδιες. Μερικές – αναμφισβήτητα αυτές που σχετίζονται με τη μοίρα του είδους μας – προωθούνται από θεσμική και πολιτισμική αδράνεια, γενιές υπό κατασκευή». Θεσμική και πολιτισμική αδράνεια; Σίγουρα, ο λόγος έγκειται στην πραγματικότητα ότι μόνο ένα μικρό ποσοστό της ανθρωπότητας μπορεί να επιλέξει, οι υπόλοιποι δεν έχουμε τη δύναμη να επιλέξουμε (τουλάχιστον όχι ατομικά). Είναι η ταξική διαίρεση στον καπιταλισμό, μεταξύ εκείνων που κατέχουν και ελέγχουν και εκείνων που πρέπει να δουλεύουν για αυτούς και να υπακούουν, αυτή είναι η θεμελιώδης αιτία αυτής της πολυκρίσης, «γενιές υπό κατασκευή».

 

Ο Michael Roberts εργάστηκε στο Λονδίνο ως οικονομολόγος για περισσότερα από 40 χρόνια. Έχει παρακολουθήσει στενά τους μηχανισμούς του παγκόσμιου καπιταλισμού μέσα από το κέντρο του. Παράλληλα, υπήρξε πολιτικός ακτιβιστής στο εργατικό κίνημα για δεκαετίες. Από τότε που συνταξιοδοτήθηκε, έχει γράψει πολλά βιβλία. Η Μεγάλη Ύφεση – μια μαρξιστική άποψη (2009); The Long Depression (2016); Marx 200: a review of Marx’s Economics (2018): από κοινού με τον Guglielmo Carchedi ως εκδότες του World in Crisis (2018). Έχει δημοσιεύσει πολυάριθμες εργασίες σε διάφορα ακαδημαϊκά οικονομικά περιοδικά και άρθρα σε αριστερές εκδόσεις.

 

Διαβάστε επίσης

Δίκη Πολύκαρπου Γεωργιάδη: μια κακόγουστη φάρσα της «Αντιτρομοκρατικής»

Ενάμιση χρόνο πριν, την Τετάρτη 23 Σεπτεμβρίου 2020, ο αγωνιστής Πολύκαρπος Γεωργιάδης…

Εντουάρ Λουί: «Ενάντια στον φασισμό, θα πάω να ψηφίσω έναν υποψήφιο που μισώ βαθιά»

Τον Εντουάρ Λουί, μια από τις πιο μαχητικές φωνές υπέρ της εργατικής…