Όταν οι εξεγέρσεις σωπαίνουν: το μη αφομοιώσιμο της ιρανικής εξέγερσης και ο «άλλος» Φουκώ

***

Το πρώτο βήμα για μια εποικοδομητική συζήτηση των ιρανικών ανταποκρίσεων του Φουκώ είναι να στραφούμε στο ίδιο το ιστορικό γεγονός, να έρθουμε δηλαδή σε τριβή με την πλούσια βιβλιογραφία που έχει διερευνήσει κρίσιμες πτυχές της ιρανικής επανάστασης ασχέτως της εμπλοκής του Φουκώ με αυτή. Πρόκειται για μια απαραίτητη κίνηση, την οποία τυχαίνει να αμελούν οι σχολιαστές των ιρανικών ανταποκρίσεων του Φουκώ είτε υιοθετούν μια επικριτική είτε μια απαλλακτική στάση. Διότι αυτό που τείνουν να λαμβάνουν ως δεδομένο είναι μια μονολιθική, αρνητική αποτίμηση της ίδιας της ιρανικής εξέγερσης που προκύπτει από την αναγωγή της στην «ισλαμική επανάσταση του Χομεϊνί».

Το πιο εμφανές πρόβλημα με μια τέτοια ανάγνωση, το οποίο επισήμανε ο Φουκώ στο τελευταίο του άρθρο και συνιστά υπό μία έννοια το καταληκτικό και κεντρικό του επιχείρημα, είναι ότι εστιάζοντας αποκλειστικά στον αυταρχικό χαρακτήρα του ισλαμιστικού καθεστώτος που εδραιώθηκε στο στάδιο της θεσμοποίησης της επανάστασης, διαγράφεται αναδρομικά όλη η ρευστότητα και τα θετικά, μη αφομοιώσιμα στοιχεία που αναδύθηκαν στο στάδιο της κινητοποίησης, δηλαδή της εξέγερσης καθαυτής.

[…] Παραβλέπεται το γεγονός ότι οι μάζες των ανθρώπων που συμμετείχαν στο ιρανικό κίνημα, κατάφεραν να οργανωθούν και να ανατρέψουν το φαινομενικά παντοδύναμο καθεστώς που είχε τον πέμπτο μεγαλύτερο στρατό στον κόσμο χρησιμοποιώντας τις δικές τους δυνάμεις, τα «γυμνά χέρια» τους, χωρίς δηλαδή να καθορίζεται η δράση τους από κάποια κεντρική καθοδήγηση με ένα σαφές εναλλακτικό πολιτικό πρόγραμμα ή από κάποια ένοπλη πρωτοπορία που θα μετέτρεπε για λογαριασμό τους την εξέγερση σε μια στρατιωτικοποιημένη σύγκρουση εμφυλιοπολεμικού τύπου. Τέλος, διαγράφεται το χειραφετητικό περιεχόμενο πολλών κινητοποιήσεων, αγώνων, πρακτικών άμεσης δράσης και θεσμών αυτοοργάνωσης που αναδύθηκαν πριν, κατά τη διάρκεια αλλά και μετά τη φυγή του Σάχη και τη σταδιακή παγίωση του αυταρχικού καθεστώτος της ισλαμικής δημοκρατίας.

[…] Το ζήτημα που τίθεται λοιπόν δεν είναι η υπεράσπιση των περσικών ανταποκρίσεων του Φουκώ αλλά η αποδόμηση μιας σειράς απλουστευτικών και στερεότυπων αντιλήψεων που ανακύπτουν όταν τίθεται το ζήτημα της ιρανικής επανάστασης, του πολιτικού Ισλάμ, της σχέσης μεταξύ πολιτικής και θρησκείας, όπως επίσης και εκείνης μεταξύ εξέγερσης, επανάστασης και αντεπανάστασης. Το ευρύτερο διακύβευμα στη συζήτηση αυτή, στην οποία οι αναλύσεις του Φουκώ μπορεί να αποτελούν απλά το έμμεσο πεδίο διαμάχης, αφορά την εμπέδωση της φιλελεύθερης καπιταλιστικής δημοκρατίας ως του καλύτερου δυνατού κόσμου ή την υπεράσπιση της εξέγερσης ως μιας μη αφομοιώσιμης πρακτικής συλλογικής κινητοποίησης που συνιστά αναφαίρετο «δικαίωμα» κάθε ανθρώπου, ομάδας, τάξης ή λαού που καταπιέζεται από κάθε εξουσία, δεδομένου ότι αποτελεί όχι μόνο την απαραίτητη συνθήκη για την ανάδυση οποιασδήποτε επαναστατικής προοπτικής αλλά και τον μόνο αποτελεσματικό τρόπο που διαθέτουν εντέλει οι κυβερνώμενοι για να θέσουν κάποια όρια στις εξουσίες που τους κυβερνούν ανεξαρτήτως αν αυτές είναι δεσποτικής, δημοκρατικής ή «επαναστατικής» μορφής.

[…] Οι περσικές ανταποκρίσεις αποτελούν τα μόνα γραπτά στα οποία ο Φουκώ ασχολείται εκτενώς με την ανάλυση ενός πολιτικού συμβάντος, μιας διαδικασίας κοινωνικού και πολιτικού ανταγωνισμού εντός μιας συγκεκριμένης συγκυρίας και όχι με την καταγραφή των μακροχρόνιων μετασχηματισμών των τεχνικών εξουσίας και των επιστημονικών λόγων. Από αυτή την οπτική, μόνο ως ιδιαίτερη και ιδιαίτερα σημαντική μπορεί να χαρακτηριστεί η θέση τους. Βάσει αυτού, θα μπορούσε μάλιστα κανείς να πει ότι οι ιρανικές ανταποκρίσεις έχουν στη σκέψη του Φουκώ αντίστοιχη θέση με εκείνη που κατέχουν στη σκέψη του Μαρξ –όσον αφορά την πιο «ανοιχτή» προσέγγιση του πολιτικού στοιχείου– τα ιστορικά και πολιτικά του έργα όπως Η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη ή Ο εμφύλιος πόλεμος στην Γαλλία. Τυχαίνει μάλιστα η μοναδική περίπτωση που ο Φουκώ καταπιάστηκε ευθέως με την ανάλυση ενός συγκεκριμένου πολιτικού γεγονότος, αυτό να εξελίχτηκε σε μια μαζική εξέγερση και στη συνέχεια σε επανάσταση. Τον έφερε έτσι αντιμέτωπο με μεγάλα ερωτήματα όπως τι είναι η εξέγερση και η επανάσταση, πού εδράζονται, ποια η σχέση μεταξύ τους και ποια η θέση τους μέσα στην ιστορία. Υπό αυτή την οπτική, μπορεί να ειπωθεί ότι στα περσικά ρεπορτάζ παρουσιάζεται ένας «άλλος» Φουκώ από τον «ειδικό» –«μεταμοντέρνο» για κάποιους– διανοούμενο που σύμφωνα με μια διαδεδομένη εικόνα ασχολείται αποκλειστικά με τα δαιδαλώδη αρχεία της γνώσης και τις διάχυτες σχέσεις εξουσίας, ενδιαφερόμενος πολιτικά μόνο για τις τοπικές, μικροπολιτικές αντιστάσεις και έχοντας απεμπολήσει κάθε προοπτική για ένα καθολικό κοινωνικό μετασχηματισμό, ή ακόμα και για μια καταφατική σύλληψη της δυνατότητας της υποκειμενικότητας να αντισταθεί και να δράσει χειραφετητικά.

[…] Αυτό που σαγήνεψε τον Φουκώ δεν ήταν τόσο κάποιο προνεωτερικό, αντιδυτικό ή αντιδιαφωτιστικό (όπως έχουν υποστηρίξει οι Αφάρι και Άντερσον) ιδεολογικό ή πνευματικό περιεχόμενο του σιιτικού Ισλάμ και κατ’ επέκταση του ιρανικού κινήματος. Ήταν η «συλλογική βούληση» που είδε να συγκροτείται και –ακόμα περισσότερο– η αλληλένδετη διαδικασία πολιτικής δημιουργίας που είδε να πυροδοτεί η εξέγερση ως συλλογική πρακτική «πνευματικότητας». Θέτοντας σε αυτή τη βάση τη συζήτηση των ιρανικών ανταποκρίσεων του Φουκώ αλλά και της ίδιας της ιρανικής επανάστασης ως ιστορικού συμβάντος, μπορούμε να διερευνήσουμε τα ζητήματα και τους επίκαιρους προβληματισμούς που ανακύπτουν με έναν πιο γόνιμο τρόπο.