Σαν σήμερα, στις 10 Φεβρουαρίου 1975, έφυγε από τη ζωή ο ποιητής του Σταυρού του Νότου και του Μαραμπού — ο Νίκος Καββαδίας. Η συνάντησή του με τον Θάνο Μικρούτσικο τον έφερε σε κάθε σπίτι, και τον φέρνει ακόμα, έπειτα από δεκαετίες, Στη μνήμη του, η ομάδα του Κόκκινου και του Μαύρου συγκέντρωσε οπτικοακουστικό υλικό, τραγούδια και γραπτά, μικρές ψηφίδες για να πούμε τι μας συγκίνησε και τι μας συγκινεί ακόμα στην ποίησή του.
Επιμέλεια: Τάσος Κορωνάκης, Κατερίνα Αναστασίου (σε μια ιδέα του Δημήτρη Γκιβίση).
Βιογραφία Νίκου Καββαδία 1910-1975 (από τη Τζένια Καββαδία)
Εκπομπές για το Νίκο Καββαδία από το αρχείο της ΕΡΤ
- Παρασκήνιο Άνθρωποι των γραμμάτων και των τεχνών μιλούν για τον ποιητή, τη σχέση του με τους λογοτέχνες της εποχής του, τη θάλασσα, τη γυναίκα στο έργο του και την απήχηση της ποίησής του στη σύγχρονη νεοελληνική λογοτεχνική πραγματικότητα.
- Εποχές και συγγραφείς Επεισόδιο στη σειρά ντοκιμαντέρ του Τάσου Ψαρρά, με θέμα τη ζωή και το έργο του Καββαδία.
- Το διήγημα του Νίκου Καββαδία «Του πολέμου», δραματοποιημένο για την τηλεόραση
Τόποι του Νίκου Καββαδία: τα ποιήματά του πάνω στον παγκόσμιο χάρτη
Ο Θάνος Μικρούτσικος για την ποίηση του Νίκου Καββαδία (Η Λέξη, 1983)
Κοιτώντας μουσικὰ τὴν ποίηση τοῦ Καββαδία
Μὲ τὴν ποίηση τοῦ Καββαδία ἦρθα γιὰ πρώτη φορὰ σὲ ἐπαφὴ ὅταν ἤμουν μαθητὴς τοῦ γυμνασίου. Μοῦ εἶχαν κάνει μεγάλη ἐντύπωση τὰ κλασικά του ποιήματα, κυρίως τὸ Μαραμποὺ – ὅσο κι ἂν αὐτὸ ποὺ λέω μπορεῖ σήμερα νὰ φαίνεται λίγο φολκλόρ -, καὶ εἶχα νιώσει ἔντονη ἐπιθυμία τότε νὰ τὰ μελοποιήσω. Πράγματι, μελοποίησα πολλὰ ἀπ᾿ αὐτά. Τὰ χρόνια πέρασαν, οἱ ἀναζητήσεις μου στὸ χῶρο τῆς μουσικῆς πῆραν ἄλλους δρόμους καὶ ἡ παλιὰ δουλειά μου πάνω στὸν Καββαδία δὲ μοῦ ῾λεγε ἀπολύτως τίποτα. Εἶχε πάντως ἤδη δημιουργηθεῖ μὲ τὴν ποίησή του μία συναισθηματικὴ σχέση, μία σχέση ἀνικανοποίητη, μία σχέση ποὺ εἶχε ἀρχίσει ἀλλὰ δὲν μπόρεσε νὰ προχωρήσει ὅσο θὰ ἤθελα. Οἱ συνθῆκες τῆς ἐπανασύνδεσής μου μαζί του εἶναι λίγο πεζές, πρέπει ὅμως νὰ τὶς ἀναφέρω, γιατὶ αὐτὴ εἶν᾿ ἡ ἀλήθεια. Ἐπρόκειτο νὰ γυριστεῖ ἕνα σήριαλ γιὰ τὴν τηλεόραση, μὲ τίτλο «Πορεία μηδὲν ἐνενήντα», ποὺ τὸ θέμα του ἦταν ναυτικό. Οἱ παραγωγοὶ μοῦ ζήτησαν νὰ γράψω τὴ μουσική, ἐγὼ δέχτηκα. Τὸ πρόβλημα ὅμως ποὺ ἀντιμετωπίζαμε ἦταν ὅτι ἔπρεπε νὰ βρεθοῦν στίχοι σχετικοὶ μὲ τὸ θέμα, γιὰ νὰ μπορέσουν νὰ γραφτοῦν τὰ τραγούδια. Τότε μοῦ ἦρθε ἡ ἰδέα: τὰ ποιήματα τοῦ Καββαδία!
Ἔγραψα ἑφτὰ ἢ ὀχτὼ τραγούδια ποὺ μπῆκαν στὴν τηλεοπτικὴ σειρά, ἄρεσαν πολὺ πῆραν τὸ δρόμο γιὰ δισκογράφηση. Ἐν τῷ μεταξὺ συνέχισα τὴ δουλειὰ πάνω στὴν ποίηση τοῦ Καββαδία, ἔγραψα συνολικὰ δεκάξι τραγούδια, ἀπ᾿ τὰ ὁποῖα ἐπιλέχθησαν ἕντεκα γιὰ τὸ δίσκο. Ὁ δίσκος βγῆκε μὲ τίτλο «Ὁ Σταυρὸς τοῦ Νότου» καὶ ἡ ἀνταπόκριση ποὺ εἶχε ἀπὸ τὸ κοινὸ ἦταν συγκινητική. Ἐν τούτοις ἐγὼ χρειάστηκα ἐνάμιση χρόνο γιὰ νὰ δῶ τὸ ἔργο ἀπὸ ἀπόσταση καὶ νὰ πειστῶ ὁ ἴδιος γιὰ τὴν ποιότητά του, πέρ᾿ ἀπὸ τὸ δυνατὸ συναισθηματικὸ δεσμὸ ποὺ μὲ συνέδεε μαζί του.
Ἕνα στοιχεῖο ποὺ μὲ δυσκόλεψε πολὺ στὴ μελοποίηση τοῦ Καββαδία – μονολότι ἐκ πρώτης ὄψεως φαίνεται ἴσως σὰν στοιχεῖο ἐπιβοηθητικὸ – εἶναι ἡ ὕπαρξη τοῦ μέτρου καὶ τῆς ρίμας. Αὐτὸ τὸ εἶδος ποίησης μοιραία σὲ ὠθεῖ σὲ ἐπαναληπτικὴ χρήση τῆς ἴδιας μουσικῆς, πράγμα ποὺ αὐτόματα δημιουργεῖ τὸν κίνδυνο τῆς μονοτονίας. Μερικοὶ κριτικοὶ μάλιστα εἶπαν ὅτι τὰ κομμάτια μου αὐτὰ παραεἶναι μονότονα καὶ δὲν τοὺς ρίχνω ἄδικο. Εἶναι ἕνα πρόβλημα ποὺ μὲ ἀπασχόλησε καὶ δὲν ξέρω τελικὰ ἂν τό ῾λυσα μὲ τὸν καλύτερο τρόπο. Ἡ ἁπλὴ μορφὴ τῶν στίχων τοῦ Καββαδία μοῦ ἐπέβαλλε τὴν ἀνάγκη νὰ βρῶ τὸ ἀντίστοιχό της στὴ μουσική, ποὺ ὅμως, ἂν δὲν κατέφευγα σὲ ἄλλες παραμέτρους γιὰ νὰ ἐξασφαλιστεῖ μία ποικιλία, μποροῦσε νὰ δίνει τὴν ἐντύπωση ἁπλοϊκότητας.
Ὅμως εἶναι πράγματι ἡ ποίηση τοῦ Καββαδία ἁπλή; Εἶναι ἀπόλυτα παραδοσιακή, ὅπως πιστεύεται; Ἡ μορφή της βέβαια εἶναι σαφῶς παραδοσιακὴ – καὶ μόνο ἡ χρήση τῆς ρίμας ἀρκεῖ γιὰ νὰ τὴν κατατάξουμε σ᾿ αὐτὴν τὴν κατηγορία. Ὑπάρχουν ὡστόσο κάποιες πλευρές της ποὺ πιστεύω πὼς τὴ διαφοροποιοῦν ἀπὸ τὴν παλιὰ παραδοσιακὴ ποίηση, ποὺ ὅλοι ξέρουμε, καὶ τῆς δίνουν ἕνα χαρακτήρα μοντέρνο. Πρῶτα-πρῶτα ὑπάρχει στὸν Καββαδία μία ἰδιότυπη διαδοχὴ συνηθισμένων καὶ ἀσυνήθιστων εἰκόνων, ποὺ σπάει τὴν αὐστηρὴ λογικὴ ἀλληλουχία καὶ δημιουργεῖ μία παράξενη αἴσθηση. Δὲν θὰ μποροῦσε νὰ πεῖ βέβαια κανεὶς πὼς εἶναι σουρεαλιστὴς – ἂν καὶ σὲ ἀρκετὰ ποιήματά του, ὅπως τὸ «Mal Du Depart», ὑπάρχουν μικρὲς λογικὲς ἀνατροπές, θαυμάσιες, ποὺ τὸν κάνουν νὰ συγγενεύει κάπως μὲ τοὺς σουρεαλιστές. Περισσότερο μοῦ θυμίζει περιπτώσεις ὅπως τοῦ Μέτερλινγκ, ὁ ὁποῖος μέσα σὲ ποιήματα σχεδὸν παιδικὰ εἰσάγει ἀναπάντεχα ἕνα ἐφιαλτικὸ στοιχεῖο ἢ τῆς ζωγραφικῆς τοῦ Μαγκρίτ, ὅπου σ᾿ ἕναν πίνακα ἄψογης ἐξπρεσιονιστικῆς τεχνικῆς ἀνατρέπονται οἱ λογικὲς ἢ ἀναμενόμενες θέσεις καὶ λειτουργίες τῶν ἀντικειμένων, φτάνοντας ἔτσι σὲ ἀποτελέσματα ποὺ δὲν μποροῦν νὰ θεωρηθοῦν ἐξπρεσιονιστικά. Ἕνα ἄλλο μοντέρνο στοιχεῖο τῆς ποίησής του εἶναι ὁ ἐσωτερικός της ρυθμός, διάφορος ἀπὸ τὸν ἐξωτερικὸ ρυθμὸ τοῦ μέτρου ποὺ χρησιμοποιεῖται. Αὐτὸ νομίζω πὼς εἶναι ἕνα γενικότερο ζήτημα, ποὺ πρέπει νὰ ἀπασχολεῖ ὄχι μόνο τὸ μουσικό, ἀλλὰ καὶ ὁποιονδήποτε ἄνθρωπο ἀντιμετωπίζει κριτικὰ ἕνα ποίημα, εἴτε εἶναι γραμμένο σὲ παραδοσιακὸ εἴτε σὲ ἐλεύθερο στίχο.
Δὲν ξέρω ποιὸ εἶναι τὸ κύριο στοιχεῖο τῆς γοητείας τοῦ Καββαδία, ἐκεῖνο πάντως ποὺ μοῦ κάνει ἐντύπωση εἶναι τὸ πόσο μεγάλη ἀνταπόκριση βρίσκει ἀπὸ τοὺς νέους τῶν 18-25 χρονῶν. Ἴσως εἶναι ἡ διάθεση τῆς φυγῆς ποὺ διατρέχει ὅλους τοὺς στίχους, ἴσως εἶναι ἡ ἐξωτικὴ μαγεία τῶν ταξιδιῶν ποὺ περιγράφει – δὲν ξέρω. Ὅπως ἐπίσης δὲν ξέρω ἂν ἡ ποίηησή του εἶναι μία ποίηση φυγῆς καὶ φαντασίας ἢ ἂν εἶναι μία ρεαλιστικὴ ἀναπαράσταση τῆς ζωῆς, ὅπως τὴ ζοῦσε στὸ καράβι καὶ στὰ λιμάνια. Αὐτὸ ὅμως ποὺ ἴσως ἔχει μεγαλύτερη σημασία εἶναι πὼς γιὰ τὸν ἀναγνώστη ἡ ποίηση τοῦ Καββαδία εἶναι φυγή, ἀπόδραση σ᾿ ἕνα κόσμο ὅλως διόλου διαφορετικὸ ἀπὸ τὸν κόσμο τῆς καθημερινότητας. Αὐτὸ ἀκριβῶς τὸ αἴσθημα τῆς φυγῆς εἶναι ποὺ θέλησα περισσότερο νὰ τονίσω μὲ τὶς δικές μου μελοποιήσεις. Διαβάζοντας τοὺς στίχους του καὶ ντύνοντάς τους μουσικά, ἔνιωθα σὰ νὰ ἔχω τὸ σακάκι στὸν ὦμο καὶ νὰ προχωράω μόνος πρὸς ἄγνωστη κατεύθυνση. Φυγὴ καὶ ἐρημιὰ αἰσθάνθηκα καὶ στὸ ὑπέροχο ἐκεῖνο ποίημά του, τὴ «Γυναίκα», ποὺ μοῦ ῾δινε τὴν ἐντύπωση ἑνὸς ἐντελῶς ἐρημωμένου χώρου, μ᾿ ἕναν ἄντρα καὶ μία γυναίκα χαμένους μέσα του. Ἕναν ἄντρα καὶ μία γυναίκα, μοναδικοὺς κατοίκους τῆς γῆς, ὄχι τὴ στιγμὴ τῆς δημιουργίας ἀλλὰ ἴσως μετὰ τὸν Γ´ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Καταλαβαίνω πὼς ἡ ἄποψή μου εἶναι ἐντελῶς ὑποκειμενική, ὅμως ὑποκειμενικὲς ἑρμηνεῖες δίνουμε πάντα μὲ ὅ,τι κι ἂν κάνουμε. Ἡ ἴδια δουλειὰ τῆς μελοποίησης ἑνὸς ποιητικοῦ ἔργου εἶναι μία ἀπόπειρα ἑρμηνείας του καὶ κοιτάγματός του μέσα ἀπὸ ἕνα προσωπικὸ πρίσμα, μὲ ὅλα τὰ πλεονεκτήματα καὶ τὰ μειονεκτήματα ποὺ ἔχει ἕνα τέτοιο κοίταγμα. Αὐτὸ ἄλλωστε ἦταν καὶ ἡ κύρια πρόθεσή μου ὅταν ἄρχισα νὰ ἀσχολοῦμαι μὲ τὴν ποίηση τοῦ Καββαδία. Στόχος μου ἦταν νὰ γράψω μία καλὴ μουσικὴ πάνω σ᾿ ἕνα πάρα πολὺ καινούργιο κείμενο – γιατὶ ὁ Καββαδίας σὲ μένα ἠχοῦσε πολὺ καινούργιος καὶ ἤθελα αὐτὸ νὰ τὸ ἀποδείξω. Δὲν εἶχα τὴ φιλοδοξία «νὰ γνωρίσω τὸν Καββαδία στὸν ἑλληνικὸ λαό», ἔστω κι ἂν ἐκ τῶν ὑστέρων τὰ τραγούδια βοήθησαν στὸ νὰ γίνει ἡ ποίησή του περισσότερο γνωστὴ καὶ προσιτὴ σὲ μεγαλύτερο κοινό. Γενικότερα, δὲν πιστεύω ὅτι ἡ μουσικὴ πρέπει νὰ παίζει τὸ ρόλο μεταφορέα τῆς ποίησης καὶ ἡ ἀξία της νὰ κρίνεται μ᾿ αὐτὸ τὸ κριτήριο. Διαφωνῶ πλήρως μὲ τὴν ἄποψη ποὺ δικαιώνει ἕνα μουσικὸ ἔργο ποὺ στηρίζεται σὲ μελοποίηση ποιητικῶν κειμένων μὲ τὸ σκεπτικὸ ὅτι, ἐπειδὴ «κατέβασε» τὴν ποίηση στὸ λαό, εἶναι σπουδαῖο τὸ ἔργο. Πιστεύω ἀκράδαντα ὅτι τὰ μουσικὰ ἔργα, εἴτε εἶναι μελοποιημένα εἴτε ὄχι, πρέπει νὰ κρίνονται ἀποκλειστικὰ μὲ μουσικὰ κριτήρια – μερικὰ ἀπ᾿ αὐτὰ εἶναι καὶ ἀντικειμενικά, ὅπως καὶ νὰ τὸ κάνουμε -, κι ἀπὸ κεῖ καὶ πέρα τὸ ἂν βοήθησαν νὰ γίνουν κάποιοι ποιητὲς γνωστότεροι στὸν πολὺ κόσμο εἶναι στοιχεῖο θετικὸ μέν, ἀλλὰ δευτερεύουσας σημασίας. Ἡ ποίηση σὲ πολλὲς περιπτώσεις ἔχει βλαφτεῖ ἀπὸ παρόμοιες μεγαλεπήβολες μελοποιητικὲς προσπάθειες ἀνθρώπων ποὺ δὲν διαθέτουν γνώση ἢ ταλέντο, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ τὴν ἐκχυδαΐζουν. Ἄλλοτε, ὅμως, ὅταν ὑπάρξει εὐτυχὴς συγκυρία, δημιουργοῦνται ἔργα σημαντικὰ – ὅπως εἶναι ἡ μελοποίηση τοῦ Λόρκα ἀπὸ τὸν Χατζιδάκι τὸ ῾47 – καὶ δὲν εἶναι τυχαῖο τὸ ὅτι ἀκούγονται ἀκόμα καὶ σήμερα καὶ ἠχοῦνε σὰν σύγχρονα αὐτὰ τὰ κομμάτια. Ἕνα μουσικὸ ἔργο γιὰ νὰ δικαιώνεται πρέπει νὰ ἀποκαλύπτει κρυμμένες πλευρὲς τοῦ ποιήματος, νὰ ὁδηγεῖ, μέσα ἀπὸ ἠχητικοὺς δρόμους, σὲ στοιχεῖα ποὺ δὲν εἶναι φανερὰ στὸν καθένα μὲ τὴν πρώτη ματιά. Ὑπάρχουν βέβαια καὶ κάποια ἁπλὰ τραγούδια πού, μολονότι, περιγράφουν πράγματα γνωστά, ἔχουν ἕνα ἦθος, μαρτυροῦν σεβασμὸ ἀπέναντι στὸ ποιητικὸ κείμενο κι ἔτσι δικαιώνονται στὴ συνείδησή μας. Ὅμως εἶναι τόσο σπάνιες αὐτὲς οἱ περιπτώσεις, ὥστε νὰ ἀποτελοῦν τὴν ἐξαίρεση ποὺ ἐπικυρώνει τὸν κανόνα.
Θάνος Μικρούτσικος
Χρονολόγιο Ναυτικού Φυλλαδίου
1929: Φορτηγὸ Ἅγιος Νικόλαος
1930: Ἀτμόπλοιο Πολικός
1931: Φορτηγὸ Νίκη
1934: Φορτηγὸ Ἰόνιον – Φορτηγὸ Ἀντζουλέτα
1936: Φορτηγὸ Χαράλαμπος (5 μῆνες)
1945-1949: Ἀτμόπλοιο Κορινθία. Ἀτμόπλοιο Κυρήνεια (Ὀκτώβριος, ναυτολογήθηκε στὸ Colombo)
1950: Ἀτμόπλοιο Ἰωνία. Ἀτμόπλοιο Κυρήνεια (Δεκέμβριος)
1951: Ἀτμόπλοιο Κυρήνεια. Ἀτμόπλοιο Κορινθία (Ὀκτώβριος)
1952: Ἀτμόπλοιο Κορινθία
1953: Ἀτμόπλοιο Ἰωνία, Κορινθία (Ἀπρίλιος-Αὔγουστος) – Φορτηγὸ Πρωτεύς (Σεπτέμβριος-Νοέμβριος), Ἀτμόπλοιο Κορινθία (Δεκέμβριος)
1954: Ἀτμόπλοια Κυρήνεια, Κορινθία, Ἰωνία, Ρωμυλία, Κορινθία
1955: Ἀτμόπλοια Κυρήνεια (08.11), Λυδία (Δεκέμβριος)
1956-1957: Ἀτμόπλοια Λυδία, Φρυγία
1958-1963: Ἀτμόπλοιο Μασσαλία
1964: Ἀτμόπλοιο Ἀπολλωνία (Ἀπρίλιος-Σεπτέμβριος), Ἀτμόπλοιο Μηδία (Ὀκτώβριος)
1965: Ἀτμόπλοιο Μηδία (ἕως τὸ Μάρτιο) – Ἀτμόπλοιο Ἀπολλωνία (Ἀπρίλιος-Νοέμβριος), Φορτηγὸ Θησεύς
1966-1973: Ἀτμόπλοιο Ἀπολλωνία
1974: Ἀτμόπλοιο Aquarius
