*«(…)Ο χαρακτηρισμός, επομένως, μιας τέτοιας δολοφονίας ως γυναικοκτονίας συνιστά πράξη αντίστασης στην απόκρυψη μιας κοινωνικής πραγματικότητας, ξεσκεπάζοντας τη συνενοχή των σεξιστικών κοινωνιών μας.», Μ. Λιάπη, επιστημονική υπεύθυνη του Κέντρου Γυναικείων Ερευνών και Μελετών Διοτίμα – LIFO, 2019[1]
Γυναικοκτονία: Ένα καινούργιο φαινόμενο;
Ο όρος «γυναικοκτονία» εμφανίζεται στην βιβλιογραφία ήδη από το 1976, όταν η φεμινίστρια κοινωνιολόγος Νταϊάνα Ράσελ (Diana E. H. Russel) εισήγαγε τον όρο «femicide» ως «τη δολοφονία μίσους γυναικών από άνδρες επειδή είναι γυναίκες»[2].
Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας επεξηγεί γιατί ο όρος διαφέρει από την ανθρωποκτονία: «Οι περισσότερες περιπτώσεις γυναικοκτονίας διαπράττονται από συντρόφους ή πρώην συντρόφους και περιλαμβάνουν συνεχή κακοποίηση στο σπίτι, απειλές ή εκφοβισμό, σεξουαλική βία ή καταστάσεις όπου οι γυναίκες έχουν λιγότερη δύναμη ή λιγότερους πόρους από τον σύντροφό τους.»[3] Το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για την Ισότητα των Φύλων απαριθμεί μία σειρά εγκλημάτων στο φάσμα της γυναικοκτονίας, συμπεριλαμβάνοντας τη δολοφονία γυναικών και κοριτσιών ως «εγκλήματα για λόγους τιμής» και τη δολοφονία γυναικών και κοριτσιών εξ’ αιτίας του σεξουαλικού προσανατολισμού τους και της ταυτότητας φύλου.[4]
Εν έτει 2019, 43 χρόνια μετά τον ορισμό του φαινομένου, ο όρος αρχίζει να απαντάται δειλά δειλά στην ελληνική αρθρογραφία, διόλου τυχαία. «Χρειάστηκε» να προηγηθούν ο βιασμός και η γυναικοκτονία της Ελένης Τοπαλούδη από δύο άνδρες στην Ρόδο, τον Νοέμβριο του 2018, η γυναικοκτονία της Αγγελικής Πέτρου, τον Ιανουάριο του 2019, από τον πατέρα της και ο βιασμός και η γυναικοκτονία της Suzanne Eaton, στην Κρήτη, τον Ιούλιο του 2019.
Και αν αναρωτιέστε γιατί έφτασε 2019 για να αναγνωριστεί και να χρησιμοποιείται ευρύτερα από την κοινωνία ο όρος «γυναικοκτονία», η απάντηση είναι πολύ απλή, αν και πάρα πολύ σύνθετη: Οι δολοφονίες γυναικών γιατί ήταν γυναίκες υφίστανται και τροφοδοτούνται ως κοινωνικό και εγκληματολογικό φαινόμενο από την απαρχή του πατριαρχικού συστήματος. Μέσα στους αιώνες, όμως, πήραν διάφορες μορφές, με βάση το κοινωνικό και ιστορικό πλαίσιο της κάθε περιόδου. Τον 15ο – 17ο αιώνα, διαπράχθηκαν μαζικές γυναικοκτονίες γυναικών που δεν πειθαρχούσαν ή δεν «χωρούσαν» στο νέο οικονομικό και κοινωνικό πλαίσιο της περιόδου, στο λεγόμενο «κυνήγι μαγισσών»[5]. Μέσα στους αιώνες, άνδρες δολοφονούν τις συζύγους, τις αδερφές ή τις κόρες τους, επικαλούμενοι «εγκλήματα τιμής», τα οποία η κοινωνία θεωρούσε αποδεκτά, με αποτέλεσμα την σχεδόν απόλυτη ατιμωρησία των δραστών μέχρι και τα μέσα του 20ου αιώνα. Παρομοίως, οι γυναικοκτονίες διαχρονικά χαρακτηρίζονται και ως «εγκλήματα πάθους». Ζηλιάρηδες σύντροφοι που «αγαπούν υπερβολικά» είναι σύνηθες μοτίβο, που σκιαγραφούν τα ΜΜΕ, «ξεπλένοντας» την πράξη των δραστών με τις γνωστές εκφράσεις περί «καλού οικογενειάρχη και φιλήσυχου πολίτη που δεν έδωσε ποτέ δικαιώματα»[6].
Πανδημία: Έμφυλη διάσταση και γυναικοκτονίες
Μέσα στο 2020, παρατηρείται κατακόρυφη έξαρση του φαινομένου της ενδοοικογενειακής βίας, σε παγκόσμιο επίπεδο, ειδικά κατά την περίοδο του lockdown. Χαρακτηριστική είναι η δήλωση του ΓΓ ΟΗΕ, Αντόνιο Γκουντέρες, για την έμφυλη βία. Ακόμα πιο χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι το φαινόμενο δεν μπόρεσε να αγνοηθεί ούτε από τις ελληνικές αρχές, με τον Σωτήρη Τσιόδρα να δηλώνει: «Θα προτιμούσα να περπατήσω έξω για να καταπραΰνω τον θυμό μου κι ας πάρω πρόστιμο, πάρα να κάνω κακό στον άνθρωπό μου». Και είναι αυτή ακριβώς η δήλωση που εμπεριέχει την διαστρεβλωτική αντίληψη περί του φαινομένου της έμφυλης βίας, που εμπεδώνεται ως μία παρεκτροπή της ψυχολογικής κατάστασης του θύτη και όχι ως μία μόνιμη έκφραση του κοινωνικού συστήματος της πατριαρχίας.[7] Οι συνθήκες του lockdown, η κοινωνική απομόνωση, η εργασιακή επισφάλεια, ο φόβος για τη ζωή, δημιούργησαν ένα κύμα έμφυλης βίας σε όλο τον κόσμο, αναδεικνύοντας μία αδιαπραγμάτευτη αλήθεια: Η διαχείριση της πανδημίας έχει έμφυλα αποτυπώματα και οι διαχειριστές της επιμελώς αγνόησαν τις συνέπειες που αυτή θα έφερε στις γυναίκες και τις θηλυκότητες. Οι γυναίκες, που ήταν οι πρώτες που έχασαν προσωρινά ή μόνιμα την εργασία τους, γυναίκες που έμειναν σπίτι για λόγους φροντίδας (κλείσιμο σχολείων, ηλικιωμένοι γονείς κλπ.), οι γυναίκες που στερήθηκαν τις διεξόδους που τους έδιναν η εργασία και η κοινωνική συναναστροφή.[8] Στην Ελλάδα, μέσα σε έναν μόλις μήνα καραντίνας, οι καταγγελίες για περιστατικά έμφυλης βίας αυξήθηκαν κατά 300%, με 1.769 κλήσεις στην γραμμή SOS 15900. Κατά τους μήνες του εγκλεισμού, σημειώνονται τρεις γυναικοκτονίες από τις συνολικά δέκα που καταγράφονται μέσα στο 2020[9].
Με την άρση των περιορισμών λόγω πανδημίας, οι γυναίκες που διέμεναν στα κακοποιητικά περιβάλλοντα χωρίς να έχουν διέξοδο -είτε να τους προσφέρεται από τις κρατικές υπηρεσίες– μπορούσαν πλέον να τερματίσουν την κακοποιητική σχέση, να μετακινηθούν, να απευθυνθούν σε φιλικά πρόσωπα ή κρατικές δομές. Ενώ, κατά τη διάρκεια του lockdown, αυξήθηκαν οι καταγγελίες για περιστατικά κακοποίησης μέσω τηλεφώνου ή διαδικτύου, οι γυναίκες παρέμεναν υπό τον έλεγχο των θυτών. Η απώλεια ελέγχου των κακοποιητών πάνω στα θύματα, μετά την άρση των υγειονομικών περιορισμών, οδήγησε στην έκρηξη της έμφυλης βίας και την κατακόρυφη αύξηση των γυναικοκτονιών σε Ευρώπη και Ελλάδα.[10]
Το 2021, καταγράφτηκαν στην Ελλάδα 18 γυναικοκτονίες, με υπόθεση–ορόσημο τη γυναικοκτονία της Καρολάιν Κράουτς, τον Μάιο του 2021 από το σύζυγό της. Η υπόθεση αυτή εκκινεί ουσιαστικά την κουβέντα περί γυναικοκτονιών στην ελληνική κοινή γνώμη, καθώς ενείχε όλα τα τυπικά χαρακτηριστικά του εγκλήματος και τη βαθιά κοινωνική ενσωμάτωση της πατριαρχίας: α) έντεχνη κοινωνική απομόνωση της Καρολάιν και παντελής έλεγχος από τον γυναικοκτόνο, β) τέλεση της γυναικοκτονίας λόγω πρόθεσης του θύματος να φύγει από τον έλεγχο του δράστη[11], γ) ο γυναικοκτόνος αποτελούσε το αρχέτυπο του ιδανικού συζύγου για την ελληνική κοινωνία: ένας ευκατάστατος νεαρός και «γοητευτικός», όπως χαρακτηρίστηκε από δελτία ειδήσεων και τηλεπερσόνες, υπεράνω κάθε υποψίας, δ) αποπειράθηκε η «δολοφονία χαρακτήρα» του θύματος με τα ΜΜΕ να κανιβαλίζουν την ιδιωτικότητα της και να δημοσιεύουν ακόμα και σελίδες από το προσωπικό της ημερολόγιο, ε) το έγκλημα δεν διέπραξαν «αλλοδαποί εγκληματίες», όπως διέδιδε ο γυναικοκτόνος, η αστυνομία και τα ΜΜΕ, αλλά ο πολύ μέσος Έλληνας άνδρας.
Διάφανος γίνεται και ο ρόλος της ΕΛ.ΑΣ. στις υποθέσεις γυναικοκτονιών, καθώς πέρα από την γνωστή τακτική των αστυνομικών αρχών να αποτρέπουν το θύμα από το να καταγγείλει κακοποίηση ή να αγνοούν περιστατικά καταγγελιών από γείτονες και φίλες, ο συνδικαλιστής της ΕΛ.ΑΣ. Σ. Μπαλάσκας κάνει την εγκληματική δήλωση περί μείωσης της ποινής, σε περίπτωση τέλεσης του εγκλήματος εν βρασμώ[12]. Πρακτική που, όπως φάνηκε, ακολούθησαν οι επόμενοι δράστες των γυναικοκτονιών στην Φολέγανδρο και τη Λάρισα (Ιούλιος & Αύγουστος 2021).[13]
Σήμερα, εν έτει 2022, τη στιγμή που γράφονται αυτές οι λέξεις, έχουμε ήδη δύο καταγεγραμμένες γυναικοκτονίες.
Αναγκαιότητα θεσμοθέτησης του όρου
Η νομική αναγνώριση του όρου «γυναικοκτονία» αποτελεί πάγια διεκδίκηση του φεμινιστικού κινήματος και των οργανώσεων για τα δικαιώματα των γυναικών. Δεν ξεχνάμε το φωτεινό παράδειγμα των αδερφών μας στην Αργεντινή, που, μετά από μεγαλειώδεις διαδηλώσεις, κατάφεραν τη νομική αναγνώριση του όρου το 2016.
Στην Ελλάδα, το ελληνικό #metoo ενδυνάμωσε τις φωνές γυναικών και θηλυκοτήτων να μιλήσουν και να καταγγείλουν τους κακοποιητές τους, με αποτέλεσμα η κοινή γνώμη, για πρώτη φορά, να στέκεται με την πλευρά των θυμάτων. Σε αυτό το πλαίσιο, όπου οι έμφυλες διακρίσεις διαπιστώνονται από το σύνολο της κοινωνίας και ο όρος «γυναικοκτονία» χρησιμοποιείται πλέον καθημερινά, εκκρεμεί ακόμα η νομική του αναγνώριση.
Η αναγκαιότητα της θεσμοθέτησης των γυναικοκτονιών έγκειται στην αναγνώριση της έμφυλης διάκρισης του συγκεκριμένου τύπου ανθρωποκτονίας και της αυστηροποίησης της ποινής του , με βάση αυτή τη διάκριση. Η επιμονή της πολιτείας και συντηρητικής μερίδας της κοινωνίας στη μη διάκριση των εγκλημάτων κατά των γυναικών επειδή είναι γυναίκες εντείνει την έμφυλη βία και ανισότητα[14].
Ταυτόχρονα, η νομική αναγνώριση του όρου θα βοηθήσει στη συστηματική καταγραφή των περιστατικών[15] και την καθολική αντίληψη του φαινομένου, για την πίεση των αρμόδιων φορέων και αρχών προς την ουσιαστική αντιμετώπιση και την εξάλειψή του με την υποστήριξη των κακοποιημένων γυναικών, την αποτελεσματική απομάκρυνση τους από το κακοποιητικό περιβάλλον και την παροχή ουσιαστικής βοήθειας σε ψυχολογικό, κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο.
Ο όρος γυναικοκτονία είναι ήδη κατοχυρωμένος για τις από τα κάτω με το αίμα εκατοντάδων γυναικών. Εφευρέθηκε και αναγνωρίζεται πάνω στις εκατόμβες θυμάτων της πατριαρχίας σε όλο τον κόσμο. Από τις εξαφανισμένες γυναίκες της Σιουδάδ Χουάρες μέχρι τη Γαβριέλα Αλκαϊνο της Χιλής και την Βίκυ της Θεσσαλονίκης, γυναίκες που είτε αποτέλεσαν ορόσημο αγώνων είτε ακόμα μία στατιστική για τους πολλούς, για εμάς είναι δικές μας απώλειες, δικά μας θύματα. Είναι οι δολοφονημένες αδερφές μας.
Για αυτές και για εμάς. Για να μην μείνουμε ούτε μία λιγότερη.
-.-
[1] LiFO.gr. 2019. Κάθε γυναίκα δικαιούται να πει «όχι» οποτεδήποτε | LiFO. [online] Available at: <https://www.lifo.gr/prosopa/kathe-gynaika-dikaioytai-na-pei-ohi-opotedipote> [Accessed 3 March 2022].
[2] Dianarussell.com. 2011. Origin of Femicide. [online] Available at: <https://www.dianarussell.com/origin_of_femicide.html> [Accessed 3 March 2022].
[3] World Health Organization & Pan American Health Organization. (2012). Understanding and addressing violence against women: intimate partner violence. World Health Organization. https://apps.who.int/iris/handle/10665/77432
[4]Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για την Ισότητα των Φύλων. 2016. Γυναικοκτονία. [online] Available at: <https://eige.europa.eu/el/taxonomy/term/1128> [Accessed 3 March 2022].
[5] Το Μωβ. 2019. ΤΟ ΚΥΝΗΓΙ ΜΑΓΙΣΣΩΝ ΤΟΥ ΧΘΕΣ, Η ΓΥΝΑΙΚΟΚΤΟΝΙΑ ΤΟΥ ΣΗΜΕΡΑ – Το Μωβ. [online] Available at: <https://tomov.gr/2019/05/20/to-kynigi-magisson-chthes-gynaikoktonia-simera/> [Accessed 3 March 2022].
[6] Κριεμπάρδη, Γ., 2021. Ιστορίες ντροπής με φόντο γυναίκες – The Press Project – Ειδήσεις, Αναλύσεις, Ραδιόφωνο, Τηλεόραση. [online] The Press Project – Ειδήσεις, Αναλύσεις, Ραδιόφωνο, Τηλεόραση. Available at: <https://thepressproject.gr/istories-ntropis-me-fonto-gynaikes/> [Accessed 3 March 2022].
[7] Τζανάκη, Δ., 2020. Η πατριαρχική διαχείριση της πανδημίας – Marginalia. [online] Marginalia. Available at: <https://marginalia.gr/arthro/i-patriarchiki-diacheirisi-tis-pandimias/> [Accessed 3 March 2022].
[8] Ensler, E., 2021. Disaster patriarchy: how the pandemic has unleashed a war on women. [online] the Guardian. Available at: <https://www.theguardian.com/lifeandstyle/2021/jun/01/disaster-patriarchy-how-the-pandemic-has-unleashed-a-war-on-women> [Accessed 3 March 2022].
[9] Χατζηγιαννάκης, Ο., 2021. Πανδημία & γυναικοκτονία: Η έμφυλη βία στην Ελλάδα. [online] Available at: <https://www.enainstitute.org/wp-content/uploads/2021/10/%CE%95%CE%9D%CE%91_Pandimia-k-Gynaikoktonia_Paper-1.pdf> [Accessed 3 March 2022].
[10] Kathimerini.gr. 2021. Αυξήθηκαν οι γυναικοκτονίες στην Ευρώπη μετά την άρση των lockdown | Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ. [online] Available at: <https://www.kathimerini.gr/world/561413998/ayxithikan-oi-gynaikoktonies-stin-eyropi-meta-tin-arsi-ton-lockdown/> [Accessed 3 March 2022].
[11] Τσιλώνης, Β. and Σιδερίδου, Σ., 2021. Σκοτεινά Νερά: η υπόθεση της Καρολάιν Κράουτς στα Γλυκά Νερά. [online] NewLaw. Available at: <https://www.newlaw.gr/gr/cms_articles/art_new?id=290> [Accessed 3 March 2022].
[12] Parallaxi Magazine. 2021. Ο Μπαλάσκας δίνει οδηγίες σε επίδοξους γυναικοκτόνους – Parallaxi Magazine. [online] Available at: <https://parallaximag.gr/epikairotita/mpalaskas-dinei-odigies-se-epidoksous-gynaikoktonous> [Accessed 3 March 2022].
[13] Μπρέγιαννη, Κ., 2022. Γυναικοκτονία / Πες την με το όνομά της και το 2022. [online] avgi.gr. Available at: <https://www.avgi.gr/koinonia/404508_pes-tin-me-onoma-tis-kai-2022> [Accessed 3 March 2022].
[14] Διοτίμα. 2022. Είναι σωστός τελικά ο όρος «γυναικοκτονία»; – Διοτίμα. [online] Available at: <https://diotima.org.gr/einai-sostos-telika-o-oros-gynaikoktonia/> [Accessed 3 March 2022].
[15] Διοτίμα. 2022. Γυναικοκτονία | Η πιο ακραία μορφή έμφυλης και σεξιστικής βίας – Διοτίμα. [online] Available at: <https://diotima.org.gr/gynaikoktonia-i-proti-aitia-thanatoy/> [Accessed 3 March 2022].
