Σήμερα, 11 Απρίλη, συμπληρώνονται δύο χρόνια απουσίας του Περικλή Κοροβέση, του Περικλή μας. Ο θάνατός του ήρθε μέσα στην πανδημία και, λόγω των περιορισμών που υπήρχαν, δεν μπορέσαμε να περπατήσουμε μαζί του στο δρόμο για το τελευταίο ταξίδι και να τον αποχαιρετήσουμε έτσι όπως θα θέλαμε: με ένα τραγούδι, με ένα γαμώτο, με τα μάτια μας κόκκινα. Και αυτό μας πόνεσε ακόμα περισσότερο. Τούτη την ώρα, και προσπαθώντας να βάλω σε μια σειρά τις σκέψεις μου για αυτό που ξεκίνησα να γράφω, νοιώθω ότι έχω μπλοκάρει, και αμήχανα ψάχνω τις θύμησες που δραπέτευσαν από το μυαλό και αυτές τις λέξεις που χορεύουν μοναχές και δεν με ακούν. Και την αμέσως επόμενη στιγμή, έρχεται αυτό το «αχ» στα χείλη του τσιγάρου που καίγεται και σκέφτομαι πάλι ότι δεν πειράζει, ότι ίσως είναι καλύτερα έτσι, γιατί δεν ξέρω στ’ αλήθεια τι να πρωτογράψω για τον Περικλή. Άλλωστε, όσοι τον συνάντησαν κάποτε, κάπως, κάπου, σε μια πλατεία, σε ένα φεστιβάλ, σε μια διαδήλωση, σε ένα μπαρ ή σε ένα θέατρο, σήμερα θα έχουν σίγουρα να διηγηθούν και αυτοί από μια μικρή ιστορία, θα ξεδιπλώσουν το κουβάρι της δικής τους αφήγησης, ανασύροντας μια εικόνα του χτες, που επιμένει και αρνείται να ξεθωριάσει. Και θαρρώ πως θα έχουν να πουν πολλά και για εκείνα τα σημάδια, τα σημάδια που αφήνει στο διάβα του χρόνου το καραβάνι της ζωής του καθενός και για τους κόκκους της άμμου, που καίει το έξω και το μέσα μας. Έτσι, λέω να σταματήσω να αναζητώ τις χαμένες μου λέξεις και στο πλούσιο υλικό που υπάρχει για τον Περικλή, τη ζωή και το έργο του, να προσθέσω μόνο μια προσωπική του μαρτυρία, για να μην χαθεί ο λόγος του από τη συλλογική μνήμη. Είναι μια συνέντευξη που κάναμε τον Σεπτέμβρη του 2006 για την «Εποχή», και η οποία δεν υπάρχει στο διαδίκτυο, γιατί δεν αναρτήθηκε. Δεκαέξι χρόνια πριν, σαν να ήταν σήμερα…
Η πνευματική δημιουργία είναι ένας παράξενος κομμουνισμός
Περικλή, πώς θα χαρακτήριζες τη σχέση της Αριστεράς με την τέχνη, έτσι όπως διαμορφώθηκε μέσα στον 20ό αιώνα;
Έχουμε μια βαριά κληρονομιά σαν Αριστερά, γιατί αυτό που λέγεται Αριστερά, στην ουσία, διαμορφώθηκε από τον Στάλιν και όχι από τα κινήματα. Το προϊόν μαρξισμός-λενινισμός είναι σταλινικό προϊόν, άλλωστε ο Μαρξ και ο Λένιν δεν συναντήθηκαν ποτέ. Έτσι, ο Στάλιν διαμόρφωσε μια κρατική ιδεολογία, προορισμένη να υπηρετήσει την εξουσία του κράτους, που στηρίχτηκε στην αναθεώρηση του μαρξισμού. Γι’ αυτό και έφτιαξε τη στρατευμένη τέχνη, το σοσιαλιστικό ρεαλισμό, που έγλυφε το κράτος και που εξαφάνισε τη ρώσικη πρωτοπορία της εποχής, οδηγώντας στην αυτοκτονία πολλούς καλλιτέχνες, όπως τον Μαγιακόφσκι. Ο σταλινισμός και ο ναζισμός είχαν την ίδια αντιμετώπιση απέναντι στην τέχνη, αν δούμε τις προπαγανδιστικές αφίσες των δύο αυτών περιόδων, παρατηρούμε ότι είναι της ίδιας αισθητικής. Έτσι, η Αριστερά είναι η κληρονόμος του σταλινισμού, αυτός είναι η ιστορική μας μήτρα, και ας μην το θέλουμε, και αυτός έχει διαμορφώσει τη σκέψη μας. Γι’ αυτό, οτιδήποτε ήταν διαφορετικό από τη γραμμή του κόμματος, συχνά ήταν μη καλλιτεχνικό έργο για την Αριστερά.
Η τέχνη, πού είναι στρατευμένη;
Η τέχνη, από τη φύση της, είναι στρατευμένη μόνο στον άνθρωπο, γιατί τον απελευθερώνει. Η τέχνη δεν κάνει θελήματα, μόνο ανατρέπει. Μπορείς να δεις ένα γυμνό κορμί σε έναν πίνακα και μέσα από αυτόν να αγαπήσεις τη ζωή και τον έρωτα, αυτό στην ουσία είναι επανάσταση.
Είχαμε κάπου έναν επιτυχημένο συνδυασμό επανάστασης και τέχνης;
Αυτό το συναντήσαμε κυρίως στους σουρεαλιστές, που συνδύασαν μαρξισμό και φροϋδισμό. Έτσι, αναπτύχθηκε ένα κίνημα επαναστατικό, πολιτικά σωστό, και αισθητικά δικαιωμένο.
Πώς φαντάζεσαι πρακτικά μια αριστερή πολιτιστική παρέμβαση;
Χτες ήμουν καλεσμένος σε μία εκδήλωση για το ολοκαύτωμα στο Χορτιάτη, που κάποιοι άνθρωποι έβγαλαν πέντε λόγους. Όμως, αν είχε φτιαχτεί μια θεατρική ομάδα,\ που θα έπαιζε μια παράσταση, θα ήταν πολύ καλύτερα από μια απλή παρέμβαση. Μπορεί, βέβαια, ένα έργο να μην είναι αριστούργημα, όμως το καλό έργο προέρχεται από εκατοντάδες αποτυχίες. Δεν σημαίνει ότι όποιος γράφει είναι και Σαίξπηρ, όμως αν γράφουν πολλοί άνθρωποι, κάποιος από αυτούς έχει την ικανότητα να γράφει καλύτερα. Και αυτό το βλέπουμε στα κλασσικά ρεμπέτικα, που, επειδή όλη η Ελλάδα του τότε τραγουδούσε, η δημιουργία βγήκε με έναν τρόπο πηγαίο. Για να δημιουργηθεί κάτι ξεχωριστό, πρέπει να διαμορφωθεί ένα λαϊκό κίνημα τέχνης, όπως ήταν και η μουσική των νέγρων στην Αμερική. Η τέχνη δεν δημιουργείται κατά παραγγελία.
Επειδή αναφέρθηκες στο ρεμπέτικο, να μιλήσουμε και για τη σχέση που είχε η Αριστερά μαζί του
Το τότε ΚΚΕ τα θεωρούσε τραγούδια του υπόκοσμου και του λούμπεν προλεταριάτου. Γι’ αυτό ήταν εναντίον, παρόλο που πολλοί ρεμπέτες ήταν αριστεροί, συμμετείχαν στο ΕΑΜ και φυλακίστηκαν. Ακόμα και όταν ο Τσιτσάνης, προφανώς επηρεασμένος από το κομμουνιστικό κόμμα, γράφει «γεια σου περήφανη και αθάνατη εργατιά», παρόλο που βλέπουνε ότι εκεί έχουνε έναν φυσικό εκφραστή του λαϊκού αισθήματος, επειδή δεν είναι κομματικός και δεν τον ελέγχουν, τον έχουν σαν αποδιοπομπαίο τράγο.
Έχεις γράψει ότι η πολιτεία πρέπει να φτιάξει ένα ινστιτούτο για να κρατηθεί ζωντανή η λαϊκή μνήμη. Πώς το εννοείς αυτό;
O λαϊκός πολιτισμός είναι κυρίως το τραγούδι, ο χορός και η μουσική, που, αν δεν μείνουν ζωντανά, θα χάσουμε ως χώρα την ταυτότητά μας. Αλλά αυτά, δεν πρέπει να τα αφήσουμε στα χέρια των εταιρειών και της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, χρειάζεται να είναι κάτω από τον έλεγχο της πολιτείας. Αυτή τη στιγμή, ξέρω ότι υπάρχουν 3-4 συλλέκτες δίσκων 78 στροφών, αν όμως χαθούν αυτοί οι άνθρωποι, μαζί τους θα σβήσει και ένα κομμάτι του παρελθόντος και, όταν μια χώρα χάσει το παρελθόν της, χάνει και το μέλλον της και γίνεται αμερικάνικη πολιτεία.
Την ίδια όμως ανησυχία έχουν και οι ακροδεξιοί, που εναντιώνονται στην παγκοσμιοποίηση, γιατί φοβούνται μήπως χαθεί η εθνική τους ταυτότητα
Δεν είναι το ίδιο, γιατί αυτό που κάνουν οι φασίστες και ο Χριστόδουλος είναι ότι αναφέρονται σε κάποιο μυθικό παρελθόν, που, στην ουσία, δεν υπήρχε. Είναι όπως η επινόηση της άριας φυλής από τον Χίτλερ, η οποία δεν είχε κάποια ιστορική ρίζα. Όταν μιλάμε για ιστορία και παράδοση, πρέπει να εννοούμε αυτό που έχει προέρθει από κάτι που υπήρχε και το βιώσαμε, όχι από κάτι φαντασιακό. Εμείς, αν είχαμε κάποια σχέση με την αρχαιότητα, δεν θα καταστρέφαμε ούτε θα πουλάγαμε τα αγάλματά μας, θα τα θεωρούσαμε ιερά.
Γιατί, τα τελευταία χρόνια, έχουν εκλείψει οι δημιουργοί που μέσω του έργου τους αμφισβητούν την εξουσία;
Είναι δείγμα μιας γενικότερης κρίσης της Αριστεράς. Όπου παρουσιάζεται μια ανατρεπτική τέχνη, είναι έκφραση και μιας ανατρεπτικής κοινωνικής πραγματικότητας. Τη δεκαετία του ’20, που εμφανίστηκαν οι σουρεαλιστές, όλος ο κόσμος έβραζε και τον αντίκτυπο αυτού του βρασμού τον βγάλανε στα έργα τους. Άρα, για να υπάρξει μια πρωτοποριακή τέχνη, πρέπει να έχουμε και ένα υπαρκτό ανατρεπτικό κίνημα, με το οποίο να συμβαδίζει, που σήμερα στην Ελλάδα δεν υπάρχει τέτοιο. Η Αριστερά ακόμα ψάχνει το καινούριο της πρόσωπο, όταν όμως το βρει θα δώσει και τον εθισμό για να δημιουργηθούν νέα πράγματα.
Στις άγονες εποχές δεν υπάρχουν ανατρεπτικοί δημιουργοί;
Υπάρχουν, αλλά η τέχνη τους δεν έχει χαρακτηριστικά κινήματος. Οι ίδιοι είναι απομονωμένοι και το έργο τους δεν έχει απήχηση, γιατί δεν το χρειάζεται η κοινωνία. Ενώ το αντίθετο είναι η σχολή των Ιταλών νεορεαλιστών, που βγήκαν μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, στα πλαίσια του αντιφασισμού και αναπτύχθηκαν σε μια εποχή που το κομμουνιστικό κόμμα είχε περίπου 40% και οι Αμερικάνοι σχεδίαζαν απόβαση στην Ιταλία, για να μην πάρει την εξουσία.
Ποια είναι η γνώμη σου για τα θεάματα που συχνά εξυπηρετούν «εθνικούς σκοπούς»;
Αυτά τα μεγαλοθεάματα, και είδαμε τέτοια και στην Ολυμπιάδα, εξ ορισμού είναι ναζιστικά. Αυτό το μέγεθος και η γιγαντιαία φανφάρα θυμίζουν κατευθείαν τον Χίτλερ. Η τέχνη όμως είναι ανθρώπινη, δεν έχει τέτοιες διαστάσεις, το μάξιμουμ που μπορεί να γίνει είναι η Επίδαυρος. Αν η τέχνη ξεπεράσει το μέτρο, στην ουσία, μετατρέπεται σε προπαγάνδα.
Για ποιον γίνεται η τέχνη;
Η τέχνη είναι πρώτα μια απελευθέρωση του ίδιου του δημιουργού, που βγάζει από μέσα του αυτό που τον καίει. Στην ουσία, είναι το βαθύτερο μέρος του, που είναι χωμένο κάπου και βγαίνει με τέτοιο τρόπο, ώστε να επικοινωνήσει και με άλλους ανθρώπους, που μέσα από το δημιούργημα θα αναγνωρίσουν τον ίδιο τους τον εαυτό.
Να μιλήσουμε και για τις σύγχρονες μορφές λογοκρισίας
Κοίταξε, λογοκρισία με την κλασσική έννοια δεν υπάρχει, δηλαδή δεν έχουμε έναν κρατικό μηχανισμό που να λογοκρίνει, όπως γινόταν μέχρι το 1977 περίπου. Τώρα, όμως, υπάρχει μια άλλη λογοκρισία, η λογοκρισία του σημαντικού. Αυτά που γράφει η «Εποχή» δεν θα τα δούμε ποτέ στην τηλεόραση, μέσα στην προβολή της μαζικής κουλτούρας, ακόμα και τις 2-3 αξιόλογες εκπομπές που υπάρχουν τις έχουν έτσι για ισορροπία, για άλλοθι. Θα σου πω ένα παράδειγμα. Ο Χιρστ, ο μεγιστάνας του αμερικάνικου τύπου, που ήταν συνεργάτης του Χίτλερ και αντικομουνιστής, ήταν το μοντέλο στο οποίο βασίστηκε ο Όρσον Γουέλς για να κάνει τον Πολίτη Κέιν. Σε μια σκηνή λέει η γυναίκα του «μα τι είναι αυτά που γράφεις, σκέψου τι θα πει ο κόσμος αύριο», και αυτός απαντά «αύριο ο κόσμος θα λέει αυτά που γράφουμε εμείς σήμερα». Αυτή είναι η λογοκρισία.
Πώς σχολιάζεις και τα φαινόμενα λογοκρισίας που προέρχονται από συντηρητικούς κύκλους, οι οποίοι συχνά ισχυρίζονται ότι θίγονται από ένα έργο τέχνης;
Είναι δικαίωμα του καθενός να μην του αρέσει κάτι, αλλά όχι να φτάσει και σε αστυνομικά μέτρα. Η λογοκρισία μας πηγαίνει πίσω στην ιερά εξέταση, που οτιδήποτε δεν ήταν σύμφωνο με τις δοξασίες της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας, το έκαιγε. Η απαγόρευση είναι χαρακτηριστικό της κάθε ολοκληρωτικής εποχής, όμως, σύμφωνα και με την τελείως ορθόδοξη θεολογική άποψη, ο θεός κάνει τον άνθρωπο ελεύθερο για να μπορέσει να επαναστατήσει και να αμφισβητήσει ακόμα και τον ίδιο το θεό. Επομένως, τι θα πει «προσβάλλεις τα θεία»; Αλίμονο αν το «θείο» δεν είναι αντικείμενο σκέψης και κριτικής.
Ποια είναι η γνώμη σου για τη συζήτηση που έχει ανοίξει σχετικά με τα πνευματικά δικαιώματα των καλλιτεχνών;
Το έργο τέχνης ανήκει στους χρήστες. Δηλαδή, αν κάποιος φτιάξει ένα άγαλμα σε μια πλατεία, σε ποιον ανήκει μετά; Δεν ανήκει στον κόσμο; Επομένως, πρέπει ο δημιουργός να αμείβεται, αλλά η πνευματική δημιουργία είναι ένας παράξενος κομμουνισμός, γιατί ανήκει σε όλη την ανθρωπότητα. Απόδειξη αυτού του πράγματος είναι ότι, αν κάποιος ήθελε να το είχε για πάρτη του, θα κρατούσε το έργο κλεισμένο στο εργαστήριό του.
Η τέχνη είναι επαναστατική;
Θυμάμαι ότι όταν ήμουν έφηβος πήγαινα και έβλεπα παραστάσεις του Κουν, δεν είχα χάσει καμία. Πολλά πράγματα που με διαμόρφωσαν είναι από τότε, τώρα το αντιλαμβάνομαι, κάνανε μια υπόγεια διαδρομή και με αλλάξανε. Μια αλλαγή, πολύ μεγάλη σε προσωπικό επίπεδο, ήταν να μην αισθάνομαι ενοχές για αυτό που ποθώ. Ακόμα, έμαθα να έχω κριτική άποψη σε κάθε αρχή, γιατί τότε το θεωρούσα σαν ιδιορρυθμία το ότι δεν σεβόμουν τις αρχές. Επομένως, η τέχνη είναι επαναστατική και για το δημιουργό αλλά και για το κοινό.
Το προηγούμενο βράδυ ήμασταν με μια παρέα από καλούς φίλους και συντρόφους στο Άσυλο, μια παλιά ταβέρνα της Θεσσαλονίκης, και ο Περικλής μας είπε ότι είχε φτιάξει κάποιους στίχους και πως ήθελε να τους μοιραστεί μαζί μας. Αφήσαμε τα ποτήρια και τον ακούσαμε…
