Η πράσινη παλίρροια που σαρώνει τη Λατινική Αμερική ανέδειξε τον αγώνα των γυναικών κατά των ανισοτήτων και κατέδειξε το προφανές, ότι η δημοκρατία είναι πληρέστερη με ενεργό φεμινιστικό κίνημα.
Της Luciana Peker* (Μάρτιος 2022) | Μετάφραση: Α.Λ. | Πηγή: https://nuso.org/articulo/feminismo-america-latina-ocho-marzo/
Οι τηλεοπτικές εκπομπές πηδούν από καταστροφή σε καταστροφή: πόλεμοι, πυρκαγιές, εισβολές, ξηρασίες, καύσωνες, καταιγίδες, σεισμοί, τσουνάμι, πανδημίες, ναυάγια, επιθέσεις. Ο κόσμος παρουσιάζει πλέον όχι μόνο ένα ζοφερό σενάριο, αλλά ένα σενάριο που κυριαρχείται από την απελπισία. Συχνά, φαίνεται ότι η κατάσταση αυτή δεν μπορεί πια να αλλάξει.
Πέρα από το ποιητικό, επικό ή γραφικό της χαρακτηριστικό, η ιδέα της ελπίδας, αποτελεί, σ’ αυτούς τους καιρούς, βασικό εργαλείο. Μπορεί να συμβάλλει να αποφευχθεί η αγωνία ενός κόσμου σε κρίση, να ξεπεραστεί η απογοήτευση που προκαλεί η πεποίθηση ότι η αλλαγή είναι αδύνατη, να ενισχυθεί η εξέγερση ενάντια στην ελαφρότητα της ειδησεογραφικής ψυχαγωγίας, ως ο μόνος τρόπος να γίνει ανεκτή η πραγματικότητα. Η πράσινη παλίρροια που σαρώνει τη Λατινική Αμερική είναι μέρος αυτής της νέας ελπίδας.
Ο φεμινισμός, αν και δεν αποτελεί λύση για όλα τα προβλήματα, έχει συνεισφέρει έναν τρόπο οργάνωσης και αντίστασης, που δείχνει ότι η κοινωνική και πολιτική συμμετοχή αξίζει τον κόπο. Το σύνθημά του «ο αγώνας αξίζει τον κόπο» είναι η έκφραση μιας ελπίδας, που διαπερνά διαφορετικά γεωγραφικά πλάτη και μπορεί να γίνει σύνθημα για το μετασχηματισμό.
Η σύγχρονη πορεία του φεμινισμού, που ξεκίνησε με το κίνημα NiUnaMenos– Ούτε μία λιγότερη (που γεννήθηκε το 2015 στην Αργεντινή και στη συνέχεια επεκτάθηκε σε όλη τη Λατινική Αμερική), προκάλεσε ένα κύμα πορειών και αιτημάτων, που κορυφώθηκε το 2017 με το #MeToo και το αίτημα των Αργεντινών φεμινιστριών, το 2018, για νόμιμες, ασφαλείς και δωρεάν αμβλώσεις.
Παρόλο που οι παραπάνω αναφορές δεν στοχεύουν σ’ έναν αγώνα δρόμου για το ποιος ξεκίνησε πρώτος, είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι υπάρχουν διαφορετικές αφηγήσεις για την σημερινή κατάσταση του φεμινιστικού κινήματος. Αν και ορισμένοι προτιμούν να στρέφουν το βλέμμα πρώτα στις Ηνωμένες Πολιτείες και άλλες ονομαζόμενες «κεντρικές» χώρες, ο ρόλος που έπαιξε η Λατινική Αμερική στην ενεργοποίηση του φεμινισμού, σε αυτούς τους καιρούς, είναι προφανής.
Μερικές φορές, οι κάμερες θυμούνται μόνο το μονοπάτι που περπατήθηκε στο κόκκινο χαλί. Και μένουν εκεί, στο Χόλιγουντ, αποδεικνύοντας ότι κάποια μάτια βλέπουν μόνο το χώρο που «προβάλλεται», θεωρώντας ότι είναι ο μοναδικός στον οποίο συμβαίνουν τα πράγματα. Ωστόσο, αν ο στόχος είναι να φωτιστεί ένας δρόμος ιδιαίτερης πολιτικής οικοδόμησης, ο πράσινος φακός πρέπει να ρίξει το φως του στις πολλές ηρωίδες που ένωσαν την αντίσταση στις δικτατορίες, με το αίτημα για μια συμμετοχική δημοκρατία, με γυναίκες-πολίτες με πλήρη δικαιώματα. Και αυτό το βλέμμα επικεντρώνεται, κυρίως, στη Λατινική Αμερική.
Πράσινη παλίρροια
Ο αγώνας για τη νομιμοποίηση των αμβλώσεων στην Αργεντινή, το 2018, προκάλεσε τσουνάμι στην περιοχή. Το πράσινο μαντήλι -που γεννήθηκε στην Αργεντινή, μιμούμενο το λευκό μαντήλι των Μητέρων και Γιαγιάδων της Πλατείας του Μάη που αγωνίστηκαν και εξακολουθούν να αγωνίζονται για τους εξαφανισμένους γιους, τις κόρες και τα εγγόνια τους – έγινε σύμβολο ταυτότητας και αυτονομίας, διεκδίκησης σεξουαλικών και αναπαραγωγικών δικαιωμάτων, καθώς και συνταύτισης ανάμεσα σε γυναίκες και σεξουαλικές διαφορετικότητες από όλες τις γωνιές της Λατινικής Αμερικής.
Τώρα, όμως, είναι κάτι πολύ περισσότερο από αυτό. Είναι μια σημαία -ίσως η τελευταία πολυεθνική σημαία και η μόνη που γεννήθηκε και επεκτάθηκε τον 21ο αιώνα- που εκφράζει την πολυεθνική αντίληψη των λατινοαμερικάνικων φεμινισμών.
Τόσο το μαντήλι όσο και το χρώμα, υιοθετήθηκαν το 2003, στο πλαίσιο της Εκστρατείας για Νόμιμες, Ασφαλείς και Δωρεάν Αμβλώσεις, που αποφασίστηκε την ίδια χρονιά στην Εθνική Συνάντηση Γυναικών, που πραγματοποιήθηκε στην πόλη Ροζάριο. «Από τη μια στιγμή στην άλλη, το μαντήλι έγινε ένα στοιχείο που όχι μόνο σηματοδοτούσε μια παρουσία, ξεχώριζε και σήμαινε μια σαφή και άμεση αφήγηση, αλλά, επίσης, δημιουργούσε κοινότητα και καλούσε σε αλληλεγγύη», έγραψε η Χιλιανή ερευνήτρια Sofía Calvo Foxley στο βιβλίο Η επανάσταση των σωμάτων, μόδα, φεμινισμός και διαφορετικότητα (La revolución de los cuerpos, moda, feminism y diversidad, Editoria lRIL, 2019).
Η διαφορά μεταξύ της δυνατότητας πρόσβασης σε νόμιμη άμβλωση ή της καταδίκης σε παράνομη άμβλωση είναι ζωή ή θάνατος. Είναι η διαφορά μεταξύ του να μπορείς να έχεις μια πλήρη ζωή ή να πεθάνεις, επειδή έκανες σεξ ή επειδή σε ανάγκασαν να κάνεις σεξ. Είναι η διαφορά μεταξύ απόλαυσης και πόνου, μεταξύ εγκλεισμού και ελευθερίας.
Το κύριο χαρακτηριστικό της πράσινης παλίρροιας ήταν, ωστόσο, η προώθηση ενός ιδιαίτερου, μοναδικού τρόπου άσκησης πολιτικής. Δεν επρόκειτο απλώς για την κατάκτηση ενός δικαιώματος, την επιβολή μιας ατζέντας, την επίτευξη μιας ποινής ή την ψήφιση ενός νόμου, αλλά για το αποτύπωμα μιας διαφορετικής σφραγίδας. Ήταν και είναι ένας τρόπος πάλης για τα πολιτικά δικαιώματα, που εμπεριέχει μια ζωντανή ελπίδα. Που μετατρέπει τον κόσμο σε ένα πιο βιώσιμο μέρος, ένα μέρος για το οποίο αξίζει τον κόπο να αγωνίζεσαι και που το να αγωνίζεσαι προσφέρει χαρά.
Αυτή είναι, τελικά, η ουσιαστική διαφορά: αυτή που κάνει μια δημοκρατία, με ενεργό φεμινιστικό κίνημα, να είναι πιο πλήρης και ολοκληρωμένη. Η λαϊκή συμμετοχή, η δημιουργία κοινωνικής συναίνεσης και οι αγώνες για την ψήφιση νόμων (με την οργάνωση συνελεύσεων, οριζόντιων συζητήσεων και ενθάρρυνση για την κατάληψη χώρων) αποτελούν ένα παράθυρο απέναντι σε έναν κόσμο που καλεί σε κατάθλιψη, αποθάρρυνση, αυταρχισμό και καταστολή.
Δεν είναι μόνο ότι το πιάτο που σερβίρεται στο τραπέζι είναι νόστιμο, είναι ότι ο τρόπος παρασκευής του δημιουργεί τη δυνατότητα καλύτερου τρόπου μαγειρέματος για πολλά άλλα θέματα και πολλούς άλλους ανθρώπους, που διαφορετικά θα πεινούσαν, θα έτρωγαν καταναγκαστικά ή θα έπεφταν από το τραπέζι. Δεν είναι μόνο ότι κερδίζονται νόμοι ή αποφάσεις (αν και κάποιοι παραβιάζονται, αλλά σε κάθε περίπτωση παλεύουμε για την εφαρμογή τους), αλλά ότι παράγονται εναλλακτικοί τρόποι για τη δημιουργία νέων συναινέσεων. Ο φεμινιστικός αγώνας δημιουργεί πιο συμμετοχικούς τρόπους συζήτησης, λήψης αποφάσεων και επιλογής. Οι μορφές αυτές διευρύνουν τη δημοκρατία και προωθούν την ενεργό συμμετοχή των πολιτών και πέραν της ψήφου (αν και επίσης με την ψήφο).
Η Ayelén Mazzina είναι υφυπουργός για θέματα Γυναικών, Διαφορετικότητας και Ισότητας στην επαρχία San Luis της Αργεντινής. Είναι μόλις 31 ετών, λεσβία και έχει τα μαλλιά της ξυρισμένα στα πλάγια. Ακόμα και αν, στις επίσημες συνεδριάσεις του υπουργικού συμβουλίου, θεωρούν ότι είναι εκτός τόπου και χρόνου, τονίζει: «Είμαστε η αλλαγή των καιρών και πρέπει να καταφέρουμε, όταν καταλαμβάνουμε θέσεις όπου λαμβάνονται σημαντικές αποφάσεις, να εκδημοκρατίσουμε και να εξανθρωπίσουμε την πολιτική. Πρέπει να ακούσουμε τη βάση, να ενθαρρύνουμε τη συμμετοχή της και να δούμε ποιες είναι οι πραγματικές ανάγκες της και όχι αυτές που γίνονται αντιληπτές όταν οι δημόσιες πολιτικές σχεδιάζονται από ένα γραφείο».
Η συμμετοχή των γυναικών αποτελεί κοινωνικό φρένο στις διάφορες μορφές αυταρχισμού και κοινωνικής βίας (έμφυλης, αλλά και άλλων μορφών), καθώς προωθεί το σύνθημα «ναι, ανακατέψου», σε αντίθεση με το «μην ανακατεύεσαι», το σύνθημα που επαναλαμβανόταν κατά τη διάρκεια της τελευταίας στρατιωτικής δικτατορίας στην Αργεντινή, όπου, υπό τον φόβο της εξαφάνισης, οι πολίτες τρομοκρατούνταν και υποχρεώνονταν να μην ανακατεύονται σε «ξένες υποθέσεις».
Η κοινωνία των «las metidas» (αυτών που ανακατεύονται) -όπου οι γείτονες σώζουν ένα νεαρό κορίτσι που βιάζεται στο αυτοκίνητο, μια δασκάλα τηλεφωνεί στο σπίτι όταν ένα κορίτσι έρχεται στο σχολείο χτυπημένο, μια άγνωστη βοηθάει μια έφηβη που παρενοχλείται στο τρένο, μια γυναίκα παίρνει ένα νεαρό κορίτσι στο σπίτι αν γίνει χάλια από την κατανάλωση αλκοόλ σ’ ένα μπαρ, αντί να το παρατήσει σε μια κατάσταση εκτός ελέγχου – εκφράζει κάτι περισσότερο από ένα σύνολο από «ατομικές χειρονομίες». Φανερώνει τις μορφές δικτύωσης που προωθεί ο φεμινισμός και οι οποίες δημιουργούν μια κοινωνία με μεγαλύτερη δέσμευση και πιο στενούς δεσμούς.
Οι μελλοντικές προκλήσεις
Σε έναν κόσμο με ανησυχίες, που μόλις πριν από τρία χρόνια μπορούσαν να προβλεφθούν μόνο σε σειρές αποκάλυψης, ο φεμινισμός δεν πρέπει να θεωρείται δευτερεύουσα ατζέντα ούτε να παραμένει παράπλευρη ανησυχία μπροστά σε ένα σενάριο ένοπλων συγκρούσεων, πολέμων, περιβαλλοντικών καταστροφών και πανδημιών.
Σε αντίθεση με ό,τι συνέβη σε μεγάλο μέρος της ιστορίας, οι ανισότητες που βιώνουν οι γυναίκες δεν πρέπει να θεωρούνται προβλήματα που μπορούν να περιμένουν ή να κατεβαίνουν σκαλοπάτια στη μεγάλη κλίμακα των επειγόντων ζητημάτων. Τα αιτήματα αυτά δεν μπορούν πλέον να παραμερίζονται ή να θεωρούνται «λιγότερο σημαντικά» ούτε να ξεχνιούνται, λόγω άλλων επειγουσών αναγκών.
Οι μεγάλες συγκρούσεις που μαστίζουν την ανθρωπότητα δεν θα επιλυθούν χωρίς τη συμμετοχή των γυναικών. Αντιθέτως, χρειαζόμαστε ισχυρές, προστατευμένες και δραστήριες γυναίκες. Και παρ’ όλες τις διαβεβαιώσεις ότι δεν υπάρχει πια επιστροφή σε παλιότερες καταστάσεις, αυτό ακριβώς συμβαίνει. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Οικονομικής Επιτροπής για τη Λατινική Αμερική και την Καραϊβική (CEPAL), μετά την πανδημία του Covid-19, η συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας υποχώρησε στα επίπεδα που ήταν πριν δέκα χρόνια στην περιοχή μας.
Η οποιαδήποτε οπισθοχώρηση σχετικά με τα δικαιώματα των γυναικών είναι απαράδεκτη. Όχι μόνο επειδή η υποτίμηση της εργασίας των γυναικών και η υποβάθμιση της σημασίας να εξαλειφθούν οι γυναικοκτονίες, η έμφυλη βία, οι παρενοχλήσεις και η σεξουαλική κακοποίηση είναι απαράδεκτη, αλλά και επειδή οι ζωντανές, ολοκληρωμένες και αυτόνομες γυναίκες είναι αναντικατάστατες για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης, των ένοπλων συγκρούσεων και των επειγουσών υγειονομικών καταστάσεων.
Είναι απαραίτητες, όχι μόνο επειδή οι γυναίκες είναι αυτές που, ιστορικά, αφιέρωσαν το χρόνο τους στη φροντίδα και, επειδή ο κόσμος μας χρειάζεται φροντίδα, οι παραδοσιακά θηλυκοί ρόλοι είναι αναντικατάστατοι και όχι απορριπτέοι. Το ζήτημα δεν είναι να ζητάμε από τις γυναίκες να συνεχίσουν να φροντίζουν χωρίς να χαίρουν αναγνώρισης, αλλά να αναγνωριστεί η βαρύτητα που έχει αυτή η φροντίδα.
Είναι απαραίτητη, επίσης, η μέριμνα και ο σχεδιασμός στρατηγικών για να ξεπεραστούν προβλήματα -όχι μόνο τα σχετικά με την ατζέντα φύλου- που να μπορούν να λειτουργούν και ως μοχλός σύγκλισης με άλλα ζητήματα. Ένα παράδειγμα είναι η πράσινη παλίρροια στην Αργεντινή. Δεν κατάφερε μόνο να κερδίσει τη νόμιμη άμβλωση. Ενεργοποίησε επίσης την «πράσινη φροντίδα». Οι δεσμοί μεταξύ των γυναικών συγγραφέων για τη νομιμοποίηση των αμβλώσεων οδήγησαν σε νέα δίκτυα για τη διεκδίκηση ενός νόμου για τους υγροβιότοπους. Κινητοποίησαν τα κοινωνικά δίκτυα και το Εθνικό Κοινοβούλιο για την ψήφιση ενός νόμου που να εγγυάται το δικαίωμα λήψης επαρκών διατροφικών πληροφοριών στις ετικέτες των τροφίμων.
Ο συνδυασμός αιτίας και αποτελέσματος, δικτυακού μάρκετινγκ και συγκροτημένου λόγου, ενότητας και κινητοποίησης, συλλογής υπογραφών και θεσμικών παρεμβάσεων, είναι μια παράδοση που, στην Αργεντινή, ξεκίνησε από τον αγώνα κατά της δικτατορίας και τον αγώνα για τα ανθρώπινα δικαιώματα, έφτασε στον φεμινισμό και προχώρησε στα περιβαλλοντικά αιτήματα.
Είναι σαν μια κορδέλα που δεν εξαντλείται σ’ ένα μικρό μαντήλι, αλλά στολίζει περισσότερα, για να καταφέρει να βγει από το πηγάδι μιας κοινωνίας σε τελικό στάδιο, που δεν βλέπει την έξοδο, αλλά που μπορεί να βγει, αν καταφέρει να συνεργαστεί για να ξαναδεί το φως μέσα από την κοινωνική συμμετοχή.
Το σύνθημα των πράσινων μαντηλιών, που πλημμύρισαν τους δρόμους της Αργεντινής, ήταν «σεξουαλική διαπαιδαγώγηση για να αποφασίσουμε, αντισυλληπτικά για να μην κάνουμε έκτρωση, νόμιμη άμβλωση για να μην πεθάνουμε». Σήμερα τα μαντήλια είναι ένα σύμβολο που προτείνει μια ενεργητική ειρήνη. Όχι λευκή, όχι ουδέτερη, όχι παραδομένη, αλλά ενεργή. Το να μην πεθαίνεις σημαίνει, επίσης, να ξέρεις πώς να αγωνίζεσαι για έναν κόσμο όπου το πράσινο της ελπίδας θα παραμένει ζωντανό.
Ο αγώνας αξίζει.
*Η Luciana Peker (1973) είναι Αργεντινή ακτιβίστρια και μέλος της συλλογικότητας NiUnaMenos. Διαθέτει περισσότερα από 20 χρόνια εμπειρίας στη δημοσιογραφία φύλου. Έχει εργαστεί για τα αργεντίνικα τηλεοπτικά κανάλια Canal 26 και CN23 και ως αρθρογράφος για τα περιοδικά Anfibia, La Marea, Caras y Caretas, Veintitrés, Crítica de la Argentina, μεταξύ άλλων μέσων ενημέρωσης. Το 2017 δημοσίευσε το βιβλίο Η επανάσταση των Γυναικών δεν ήταν ένα χάπι (La revolución de las Mujeres no era una píldora).
