Η στήλη των «απλοϊκών μαθημάτων» έχει, καταρχήν και κυρίως, ψυχαγωγικό στόχο. Η ιδέα είναι να σχολιάζονται κεντρικά θέματα της οικονομίας με τρόπο εύληπτο, ευχάριστο, κατά το δυνατόν έγκυρο και πολύ σύντομο. Άρα, θα μείνει μακριά από ακαδημαϊκότητες και τις αντίστοιχες προδιαγραφές των «πέιπερς». Δεν θα έχει σημειώσεις ούτε αναφορές. Που σημαίνει πως η αναγνώστρια θα πρέπει να έχει εμπιστοσύνη και να θεωρεί δεδομένη την εντιμότητα του γράφοντα. Τα λάθη που μοιραία θα εμφανιστούν δεν θα είναι από πρόθεση.
Σκοπός είναι η αποδόμηση των ορθόδοξων αστικών ερμηνειών, καθώς και η διευκρίνιση των «ανορθόδοξων» επιχειρημάτων. Για εμβάθυνση στις υπό συζήτηση θεματικές προτείνω τα βιβλία:
- Χα-Τζουν Τσανγκ, 23 αλήθειες που δεν μας λένε για τον καπιταλισμό, Καστανιώτη
- Μαριάννα Ματσουκάτο, Το επιχειρηματικό κράτος, Κριτική
- Χρήστος Λάσκος -Ευκλείδης Τσακαλώτος, 22 Πράγματα που μας λένε για την ελληνική κρίση και δεν είναι έτσι, ΚΨΜ
Χρήστος Λάσκος
***
Η απάντηση στο ερώτημα του τίτλου είναι, σήμερα, συντριπτικά καταφατική. Ακόμη κι όσοι θεωρούν δεδομένο πως μια σοσιαλιστική κοινωνία θα ήταν, από πολλές απόψεις, ανώτερη από τις καπιταλιστικές, δεν είναι πεπεισμένοι πως είναι και εφικτή.
Οι λόγοι είναι ποικίλοι. Με σημαντικότερους την απόλυτη κυριαρχία των νεοφιλελεύθερων, εδώ και σαράντα χρόνια, και την κατάρρευση των οικονομιών κεντρικού σχεδιασμού μέσα στην ολοκληρωτική περιφρόνηση.
Η ανώτερη οικονομική αποτελεσματικότητα του καπιταλισμού θεωρείται αναμφίβολη.
Από την άλλη, βέβαια, βασίζοντας την απόδειξη σε ιστορικά επιχειρήματα, θα έπρεπε οι απολογητές της ελεύθερης αγοράς να εξηγήσουν τρία, τουλάχιστον, πράγματα:
* Γιατί ο σοβιετικός κεντρικός σχεδιασμός υπήρξε τόσο αποτελεσματικός μέχρι τη δεκαετία του ’60, που έκανε τις ΗΠΑ να τρέξουν ιλιγγιωδώς, προκειμένου –με κρατική, φυσικά, καθοδήγηση– να αντιμετωπίσουν την διαφαινόμενη πρωτοκαθεδρία της ΕΣΣΔ στη διαστημική τεχνολογία, αλλά, ακόμη, και στην πληροφορική.
* Γιατί η καλύτερη περίοδος του καπιταλισμού –τόσο από άποψη οικονομικής αποτελεσματικότητας όσο και κοινωνικής ευημερίας– υπήρξε, με πολύ μεγάλη διαφορά, η μεταπολεμική, όταν η κρατική παρέμβαση πήρε πολύ μεγάλες διαστάσεις.
* Γιατί η σημερινή Κίνα, με κυρίαρχο τον κρατικό τομέα της οικονομίας, είναι, τρεις και πάνω δεκαετίες τώρα, που, από άποψη μεγέθυνσης, κάνει τη Δύση να τρώει την σκόνη της.
Θα μου πείτε, είναι ο σοσιαλισμός ένας αποτελεσματικός κρατισμός; Διαφορετικά: ορίζεται ο σοσιαλισμός από την κυρίαρχη παρουσία του κράτους στην οικονομία;
Η απάντηση είναι κατηγορηματικά αρνητική.
Ο σοσιαλισμός είναι μια μεταβατική κοινωνική θέσμιση, η οποία βασίζεται στην πραγματική ισότητα, μια πρώιμη κομμουνιστική κοινωνία, όπου το κράτος μαραίνεται και τείνουμε στην κοινωνία των «ελεύθερα συνεταιρισμένων παραγωγών», όπου «η ελεύθερη ανάπτυξη του καθενός είναι προϋπόθεση της ελεύθερης ανάπτυξης όλων» με διανεμητική αρχή «από τον καθένα ανάλογα με τις δυνατότητές του, στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του».
Παρατηρούμε πως, στις παραπάνω καταστατικές αρχές του σοσιαλισμού -κομμουνισμού, η λέξη κράτος είναι ολοκληρωτικά εξοβελισμένη.
Οι φιλελεύθεροι –που είναι πάντα νεοφιλελεύθεροι, στην οικονομική ιδεολογία–, όμως, δεν ενδιαφέρονται να αρνηθούν το κράτος. Η έγνοια τους είναι να αποδείξουν πως μια συνειδητή και δημοκρατική οικονομική θέσμιση είναι αδύνατη και επικίνδυνη. Δεν είναι το κράτος το θέμα, αλλά η κοινωνία –που, ως γνωστόν, «δεν υπάρχει»–, και μια δημοκρατία, που σχεδιάζει το παρόν και το μέλλον της με συνειδητό τρόπο και με αποκλειστικό γνώμονα την καλή ζωή για τους πολλούς. Που θεωρεί δεδομένο πως η εισοδηματική ισότητα είναι παράγοντας οικονομικής αποτελεσματικότητας. Πως ο δημοκρατικός σχεδιασμός πετυχαίνει ασύγκριτα καλύτερα αποτελέσματα τόσο ως προς την ικανοποίηση των κοινωνικών, αλλά και ατομικών, αναγκών όσο και στην εξοικονόμηση πόρων, αλλά και στη δραστική μείωση της σπατάλης. Που υποστηρίζει πως η καπιταλιστική αγορά ικανοποιώντας τη δεδομένη ζήτηση μεροληπτεί, σε ό,τι αφορά την χρήση των πόρων, υπέρ όσων έχουν υψηλό εισόδημα και ωθούν την παραγωγή στην προνομιακή ικανοποίηση των δικών τους αναγκών.
Η σχετική διαμάχη για την εικαζόμενη οικονομική ανωτερότητα του σοσιαλισμού ή του καπιταλισμού βρήκε την κορύφωσή της στον μεσοπόλεμο. Τότε, ο πρώτος εισηγητής του νεοφιλελευθερισμού Λούντβιχ φον Μίζες (Ludwig von Mises) υποστήριξε πως ο σοσιαλισμός, στο μέτρο που δεν βασίζεται σε μια ανταγωνιστική αγορά, η τιμολόγηση από την οποία είναι ο μοναδικός τρόπος πληροφόρησης για τις ανάγκες των καταναλωτών, αλλά και για τα σχετικά κόστη των εμπορευμάτων, αδυνατεί ολοκληρωτικά να αναπτύξει τον αναγκαίο οικονομικό λογισμό, με αποτέλεσμα να κινείται μέσα στην απόλυτη αυθαιρεσία.
Γρήγορα αποδείχτηκε, ακόμη και από ορθόδοξους οικονομολόγους, πως δεν υπάρχει κανείς τεχνικός λόγος, που να εμποδίζει μια σοσιαλιστική δημοκρατική επιτροπή οικονομικού προγραμματισμού από το να έχει την αναγκαία πληροφόρηση, πολύ μεγαλύτερη, μάλιστα, από αυτήν του ιδιώτη επιχειρηματία.
Μετά από αυτήν την εξέλιξη, η αντισοσιαλιστική επιχειρηματολογία μετατοπίστηκε. Το νέο επιχείρημα, με κύριο υποστηρικτή του τον Friedrich Hayek, ήταν πρακτικής φύσης. Ναι μεν θεωρητικά δεν υπήρχε εμπόδιο στον σοσιαλιστικό οικονομικό λογισμό, ο οποίος είχε στην διάθεσή του πολλές χιλιάδες εξισώσεις, η επίλυση των οποίων θα του έδινε τη δυνατότητα να προσδιορίσει, όπως και η αγορά, τις τιμές ως αποτελεσματικούς δείκτες πληροφόρησης, μόνο που αυτές ήταν αδύνατο να επιλυθούν σε ουσιωδώς πεπερασμένο χρόνο. Αν ήταν να κάνουμε δέκα χρόνια για τους υπολογισμούς, τότε θα αποκτούσαμε γνώση όχι για τις τιμές, αλλά για την παρελθούσα ιστορία τους.
Και αυτό το επιχείρημα, ωστόσο, έμελλε να απορριφθεί. Με πρωταγωνιστή τον κομμουνιστή Oscar Lange, αλλά και πολλούς από τους σημαντικότερους ορθόδοξους οικονομολόγους, αποδείχτηκε, πέραν πάσης αμφιβολίας, πως η «επίλυση» του μαθηματικού προβλήματος ήταν απολύτως εφικτή. Σήμερα, με την τεράστια υπολογιστική ισχύ που διαθέτουμε, πρόκειται για «ευκολάκι».
Η κατίσχυση των σοσιαλιστών επί των φιλελεύθερων ήταν τόσο μεγάλη, που η νεοφιλελεύθερη φράξια εξαφανίστηκε από το προσκήνιο για πολλές δεκαετίες διαμορφώνοντας γιάφκες με ελάχιστη επιρροή τόσο στην οικονομική θεωρία όσο και, περισσότερο, στην οικονομική πολιτική.
Ο σοσιαλισμός όχι μόνο ως «καλύτερη κοινωνία», αλλά και από την άποψη της αποτελεσματικότητας, θεωρούταν πως υπερείχε χωρίς καμιά αμφιβολία απέναντι στον καπιταλισμό. Γι’ αυτό ακόμα και οι πιο δεξιές κυβερνήσεις μεταπολεμικά στράφηκαν προς τον κεϋνσιανισμό.
Στην πραγματικότητα, η μεσοπολεμική διαμάχη δεν εξελίχτηκε στον μετέπειτα χρόνο. Από επιστημονική άποψη, τα πράγματα παραμένουν στο σημείο εκείνο. Από επιστημονική άποψη, δηλαδή, ο σοσιαλισμός παραμένει κατά πολύ αποτελεσματικότερος, όπως και κατά πολύ δικαιότερος, σε σχέση με τον καπιταλισμό. Η κατάληξη ήταν, επιπλέον, ότι και σε ό,τι αφορά την καινοτομία, αλλά και τα κίνητρα, υπερείχε.
Τίποτε δεν άλλαξε έκτοτε. Τα επιχειρήματα των φιλελεύθερων παραμένουν τα ίδια, χωρίς την παραμικρή προσθήκη, πολύ περισσότερο χωρίς καμιά βελτίωση.
Η επιστημονική απόδειξη της υπεροχής του σοσιαλισμού παραμένει έγκυρη, εξίσου όπως και τότε. Το γεγονός πως βρίσκεται στο σκοτάδι, ακόμη και για την Αριστερά, οφείλεται αποκλειστικά και μόνο, στην πολιτική κυριαρχία των θατσερικών.
