Οι επαναπροωθήσεις παράτυπων αλλοδαπών από την Ελλάδα στην Τουρκία είναι ένα ζήτημα που επανέρχεται στην επικαιρότητα κατά διαστήματα κυρίως με δημοσιεύματα και ειδήσεις από το εξωτερικό καθώς τα ελληνικά μέσα ενημέρωσης (πλην εξαιρέσεων) «θάβουν» σκόπιμα ή παραβλέπουν τις ειδήσεις που αφορούν το ζήτημα αυτό.
Το πογκρόμ με τους δεκάδες νεκρούς και εκατοντάδες τραυματίες πρόσφυγες και μετανάστες στον ισπανικό θύλακα της Μελίγια στο Μαρόκο το πρωί της Κυριακής 26/6/2022, το οποίο αποκάλυψε μαροκινή οργάνωση ανθρωπίνων δικαιωμάτων, μας υπενθυμίζει ότι η πρακτική των επαναπροωθήσεων, των αναχαιτίσεων ή των απωθήσεων στα σύνορα της Ευρώπης είναι επικίνδυνη, θανατηφόρα πρακτική που έχουμε υποχρέωση όλοι οι δημοκρατικοί πολίτες της Ευρώπης να την σταματήσουμε στο όνομα ενός στοιχειώδους ανθρωπισμού.
Ας δούμε τι προβλέπει το διεθνές δίκαιο για τις επαναπροωθήσεις, όπως αυτό ερμηνεύεται από την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ που είναι ο επίσημος διεθνής φορέας για την εποπτεία και εφαρμογή του διεθνούς προσφυγικού δικαίου, δηλαδή στην Ευρώπη, της Σύμβασης της Γενεύης για τους Πρόσφυγες του 1951 και του σχετικού Πρωτοκόλλου της Νέας Υόρκης του 1967.
Σύμφωνα με το άρθρο 33 της Σύμβασης της Γενεύης για το Καθεστώς των Προσφύγων, «καμία συμβαλλόμενη χώρα δεν θα απελαύνει ή θα επαναπροωθεί, κατά οποιονδήποτε τρόπο, πρόσφυγες στα σύνορα εδαφών όπου η ζωή ή η ελευθερία αυτών απειλούνται για λόγους φυλής, θρησκείας, εθνικότητας, κοινωνικής τάξεως ή πολιτικών πεποιθήσεων». Το άρθρο αυτό κατοχυρώνει την αρχή της μη επαναπροώθησης , η οποία συνιστά την πεμπτουσία της προστασίας των προσφύγων[1]. Δεδομένου ότι η αναγνώριση του προσφυγικού καθεστώτος έχει αναγνωριστικό και όχι συστατικό χαρακτήρα, η αρχή της μη επαναπροώθησης εφαρμόζεται εξίσου σε πρόσφυγες, που επιζητούν να εισέλθουν σε κάποια χώρα και σε αυτούς που έχουν ήδη εισέλθει. Το δικαίωμα μη επαναπροώθησης ενεργοποιείται από τη στιγμή που οι πρόσφυγες εγκαταλείπουν τη χώρα προέλευσής τους.
Η αρχή της μη επαναπροώθησης δεν υπόκειται σε εδαφικούς περιορισμούς, αλλά ισχύει οπουδήποτε το κράτος ασκεί δικαιοδοσία έστω και de facto και εφαρμόζεται ανεξαρτήτως από τον τρόπο και τον τόπο που δρουν τα κρατικά όργανα με την επίσημη ιδιότητά τους. Αυτό συμπεριλαμβάνει και τα διεθνή ύδατα υπό την προϋπόθεση ότι οι ενέργειες των κρατικών οργάνων φτάνουν στο σημείο να συνιστούν αποτελεσματική άσκηση ελέγχου εκεί. Η καθιερωμένη πρακτική των κρατών να αναχαιτίζουν σκάφη σε μεγάλη απόσταση από το έδαφός τους, θα καθιστούσε το διεθνές καθεστώς προστασίας προσφύγων αναποτελεσματικό αν τα κρατικά όργανα μπορούσαν να δρουν εκτός συνόρων κατά παράβαση των υποχρεώσεων που συνεπάγονται οι διεθνείς συμβάσεις. Σύμφωνα με την Εκτελεστική Επιτροπή της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες «μέτρα αναχαίτισης δεν πρέπει να έχουν ως συνέπεια τη μη πρόσβαση σε διεθνή προστασία ή την επιστροφή τους, άμεσα ή έμμεσα, σε σύνορα εδαφών όπου υπάρχει κίνδυνος δίωξης»[2].
Αν και η αρχή της μη-επαναπροώθησης δεν είναι ταυτόσημη με δικαίωμα εισδοχής σε ένα κράτος, η αρχή της μη απόρριψης στα σύνορα –που θεωρείται ότι εμπεριέχεται στην αρχή μη-επαναπροώθησης- συνεπάγεται τουλάχιστον προσωρινή εισδοχή για να καθοριστεί το καθεστώς του ατόμου[3]. Με απλά λόγια, αν ένα κράτος επιστρέψει σκάφος, στο οποίο επιβαίνουν επιζητούντες διεθνή προστασία ή επιστρέψει, μέσω ξηράς, αλλοδαπούς στο κράτος από το οποίο εισήλθαν στην Ελλάδα, χωρίς να έχει πριν αποφασίσει αν κάποιος εμπίπτει στον ορισμό του πρόσφυγα, παραβιάζει την αρχή της μη επαναπροώθησης. Απωθήσεις και άλλες μορφές απόρριψης, προτού οι επιζητούντες διεθνή προστασία φτάσουν στα σύνορα συνιστούν, στην πράξη, επαναπροώθηση. Διαφορετικά η αρχή θα αποτελούσε κενό γράμμα αν τα κράτη μπορούσαν να την παρακάμψουν, εμποδίζοντας τους πρόσφυγες να φτάσουν στην επικράτειά τους.
Η ίδια η ‘Υπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες , σε δημόσια δήλωσή της[4], αναφερόμενη, μεταξύ άλλων χωρών, και στην Ελλάδα, σημειώνει πως «λαμβάνει μεγάλο όγκο αναφορών ότι ορισμένα Ευρωπαϊκά κράτη περιορίζουν την πρόσβαση στο άσυλο, επιστρέφουν ανθρώπους αφού έχουν φτάσει στο έδαφος ή τα χωρικά τους ύδατα και κάνουν χρήση βίας εναντίον τους στα σύνορα …Οι άτυπες αναγκαστικές επιστροφές (pushbacks) διεξάγονται με έναν βίαιο και προφανώς συστηματικό τρόπο. Βάρκες με πρόσφυγες σπρώχνονται πίσω στο νερό. Άνθρωποι, που έχουν αποβιβαστεί στην ξηρά, παραλαμβάνονται και μετά προωθούνται πίσω στη θάλασσα. Ακόμα, πολλοί αναφέρουν χρήση βίας και κακομεταχείριση από τις κρατικές δυνάμεις. Άνθρωποι που φτάνουν μέσω ξηράς υφίστανται επίσης άτυπη κράτηση και αναγκαστικές επιστροφές σε γειτονικά κράτη χωρίς να εξετάζονται καθόλου οι ανάγκες τους για διεθνή προστασία».
Στην Ελλάδα έχει αποκαλυφθεί με αλλεπάλληλα ντοκουμέντα διεθνών μέσων ενημέρωσης, της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ, του Συμβουλίου της Ευρώπης, της Διεθνούς Αμνηστίας και άλλων μη κυβερνητικών οργανώσεων, ένας παρακρατικός μηχανισμός επαναπροωθήσεων/αναχαιτίσεων/απωθήσεων που λειτουργεί με την καθοδήγηση ή την ανοχή κρατικών αρχών και την πολιτική ευθύνη της κυβέρνησης που, τουλάχιστον, καλύπτει ή, ενδεχομένως, καθοδηγεί, τις πρακτικές αυτές. Μάλιστα, στις επαναπροωθήσεις αλλοδαπών από την Ελλάδα στην Τουρκία χρησιμοποιούνται και αιτούντες διεθνή προστασία κυρίως από Συρία, Αφγανιστάν και Πακιστάν ως διερμηνείς και, μερικές φορές, ως επιτιθέμενοι σε βάρος των παράτυπων αλλοδαπών. Για να δελεάσουν οι αστυνομικοί τέτοιους διερμηνείς, τους προσεγγίζουν και τους υπόσχονται χαρτιά και προσφυγικό καθεστώς![5]
Ωστόσο η αποκάλυψη που έλαβε σοβαρή δημοσιότητα σε ευρωπαικό επίπεδο (αλλά στα ελληνικά μέσα ενημέρωσης επικράτησε σιωπή) ήταν η παραίτηση του διευθυντή της Frontex, της συνοριακής υπηρεσίας της Ευρωπαικής Ένωσης, Fabrice Leggeri μετά από δημοσιεύματα που εμπλέκουν την υπηρεσία αυτή σε επαναπροωθήσεις προσφύγων και μεταναστών από την Ελλάδα στην Τουρκία. Η Frontex αποκαλύφθηκε ότι έχει εμπλακεί στις επαναπροωθήσεις (pushbacks) τουλάχιστον 957 αιτούντων διεθνή προστασία στο Αιγαίο πέλαγος (που μπορεί να φτάνουν και στα 8.355 άτομα) μεταξύ Μαρτίου 2020 και Σεπτεμβρίου 2021, σύμφωνα με κοινή έρευνα πέντε ευρωπαϊκών μέσων ενημέρωσης (Lighthouse Reports, Spiegel, Le Monde, η ελβετική τηλεοπτική εκπομπή έρευνας, SRF Rundschau, και το ελβετικό περιοδικό Republik).
Παράλληλα, η Ειδική Εισηγήτρια του ΟΗΕ για τους υπερασπιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, Mary Lawlor, σε δημόσια δήλωσή της στις 22/6/2022 αναφέρεται στην Ελλάδα και στην “ποινικοποίηση της μετανάστευσης και του νόμιμου, ειρηνικού έργου που επιτελούν [νοείται οι υπερασπιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων] υπέρ των δικαιωμάτων των προσφύγων, των αιτούντων άσυλο και των μεταναστών” καθώς και στη στοχοποίησή τους από κυβερνητικούς φορείς με χαρακτηρισμούς ως “προδότες, εχθροί του κράτους, Τούρκοι πράκτορες, εγκληματίες λαθρέμποροι και διακινητές”. Η ίδια εξέφρασε την ανησυχία της για «συνεχείς και αποτρέψιμες απώλειες ζωής και οι κακουχίες στα διεθνή χερσαία και θαλάσσια σύνορα, που παρατηρούμε σε όλο τον πλανήτη. Η κατάσταση είναι ιδιαίτερα άσχημη για αυτούς που υποχρεώνονται να ταξιδέψουν ακολουθώντας επικίνδυνες διαδρομές προκειμένου να αναζητήσουν διεθνή προστασία στο εξωτερικό. Στο πλαίσιο αυτό, με ανησυχεί ιδιαίτερα η ποινικοποίηση της παροχής ανθρωπιστικής βοήθειας στην Ελλάδα. Η αλληλεγγύη δεν πρέπει ποτέ να τιμωρείται και η συμπόνοια δεν πρέπει ποτέ να δικάζεται».
Οι εξελίξεις αυτές οδήγησαν την Επιτροπή Πολιτικών Ελευθεριών, Δικαιοσύνης και Εσωτερικών Υποθέσεων (LIBE) του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου σε επιστολή της στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή, να ζητεί «να καταδικάσει οποιαδήποτε χρήση βίας, να επιβάλλει το Ενωσιακό κεκτημένο, συμπεριλαμβανομένου μέσω διαδικασιών επί παραβάσει στο πλαίσιο των εκκρεμών καταγγελιών, και να λάβει όλα τα απαραίτητα μέτρα ώστε να διασφαλίσει ότι το Κράτος Δικαίου γίνεται σεβαστό από τα Κράτη Μέλη. Πιστεύουμε, επομένως, ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή είναι υπεύθυνη ώστε να διασφαλίσει ότι η Ελλάδα εφαρμόζει τις αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων καθώς και ότι η εθνική, η ευρωπαϊκή και η διεθνής νομοθεσία τηρείται στα εξωτερικά σύνορα, συμπεριλαμβανομένου μέσω της διάσωσης των ανθρώπων αμέσως μόλις εισέλθουν σε έδαφος της ΕΕ και της πρόσβασής τους σε διαδικασίες ασύλου»[6]. Συνεπώς η ελληνική κυβέρνηση είναι πιθανό να βρεθεί αντιμέτωπη με διαδικασία παραπομπής της στο Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης για παραβίαση του κοινοτικού δικαίου για τις επαναπροωθήσεις/αναχαιτίσεις/απωθήσεις.Η κατάσταση αυτή τοποθετεί την Ελλάδα (και την κυβέρνηση) σε ανάλογη θέση με την ακροδεξιά κυβέρνηση του Βίκτορ Όρμπαν στην Ουγγαρία που ακολουθεί ακραία, αντιπροσφυγικές και αντιμεταναστευτικές πρακτικές.
Περαιτέρω, ο Ειδικός Εισηγητής του ΟΗΕ για τους μετανάστες σε αναφορά του στο Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ αναφέρει ότι «στην Ελλάδα οι επαναπροωηθήσεις είναι μία ντε φάκτο γενική πολιτική. Η Ύπατη Αρμοστεία των Ηνωμένων Εθνών για τους Πρόσφυγες έχει καταγράψει 540 ξεχωριστά περιστατικά κατά την περίοδο 2020-2021 κατά τα οποία φέρεται να απωθήθηκαν βίαια 17.000 άτομα που επιστράφηκαν στην Τουρκία…. Η Ελλάδα φέρεται να απέτρεψε πάνω από 140.000 άτομα από είσοδο στη χώρα μεταξύ του Απριλίου και του Νοεμβρίου του 2021»![7].
Οι απάνθρωπες πρακτικές των ελληνικών αρχών έφτασαν να αγνοήσουν ακόμα και δικαστικές εντολές του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου που διέταξε την ελληνική κυβέρνηση σε τουλάχιστον 13 περιπτώσεις να μην απομακρύνει πρόσφυγες που είχαν φτάσει σε ελληνικό έδαφος, συνήθως στον Έβρο, και να τους παράσχει τροφή, νερό και κατάλληλη ιατρική περίθαλψη. Το Δικαστήριο ζήτησε επίσης να ενημερωθεί από την ελληνική κυβέρνηση, μεταξύ άλλων, για το εάν οι πρόσφυγες έχουν υποβάλει αίτηση ασύλου και εάν έχουν πρόσβαση στη διαδικασία ασύλου και στη νομική συνδρομή. Ωστόσο, στις περισσότερες περιπτώσεις, οι πρόσφυγες παραπονιούνται ότι έχουν απωθηθεί πίσω στην Τουρκία[8].
Να σημειώσουμε ότι οι πρακτικές των επαναπροωθήσεων δεν είναι φαινόμενο που εμφανίζεται τα 2-3 τελευταία χρόνια αλλά έχει παρατηρηθεί και επί της προηγούμενης κυβέρνησης Συ.Ριζ.Α.-Αν.Ελλ καθώς και, παλαιότερα με τις κυβερνήσεις του Πα.Σο.Κ. και της Νέας Δημοκρατίας. Ωστόσο, επί σημερινής κυβέρνησης, φαίνεται ότι γίνονται πιο συστηματικά και σε πολύ μεγαλύτερη έκταση.
Δυστυχώς, η υποκρισία της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι αυτή που επιτρέπει αυτές τις πρακτικές, παρά τις λεκτικές αλλά, χωρίς ουσία, καταδίκες των επαναπροωθήσεων από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Η Ευρωπαϊκή Ένωση θα πρέπει να απομακρυνθεί από την εφαρμογή πολιτικών,του, πάση θυσία, περιορισμού των προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών. Οι πνιγμοί προσφύγων και μεταναστών στη Μεσόγειο και στο Αιγαίο, οι άτυπες αναγκαστικές και βίαιες επαναπροωθήσεις από τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου και τον Έβρο, η επιχειρούμενη εδώ και χρόνια εξωτερίκευση των υποχρεώσεων διεθνούς προστασίας των ευρωπαϊκών κρατών σε χώρες, όπως η Τουρκία με το πρόσχημα της «ασφαλούς τρίτης χώρας», η αποφυγή διασώσεων προσφύγων και μεταναστών στη Μεσόγειο ή στο Αιγαίο ή η άρνηση υποδοχής τους σε ευρωπαϊκά λιμάνια είναι φαινόμενα που πρέπει να εκλείψουν, αν θέλουμε ο νομικός και πολιτικός πολιτισμός της Ευρώπης να δικαιολογεί το όνομά του και να επικρατήσει η ανάγκη παροχής προστασίας σε ανθρώπους που διώκονται και να τους δίνονται οι στοιχειώδεις παροχές στα σύνορα μέχρι τον καθορισμό του καθεστώτος τους στις χώρες προορισμού τους.
[1] Στοιχεία από το παρόν άρθρο έχουν ληφθεί από την έκθεση της Εθνικής Επιτροπής για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου “ Η κατάσταση των αλλοδαπών που εισέρχονται στην ελληνική επικράτεια από το Αιγαίο και οι πρακτικές των λιμενικών αρχών (2008), http://nchr.gr/images/pdf/apofaseis/prosfuges_metanastes/katastasi_allodapon_aegean_2008.pdf
[2] UNHCR executive Committee, Conclusion on Protection Safeguards in Interception Measures, No 97 (LIV) 2003, https://www.unhcr.org/excom/exconc/3f93b2894/conclusion-protection-safeguards-interception-measures.html
[3] UNHCR Εxecutive Committee, Conclusion No 99 (LV), 2004, https://www.unhcr.org/excom/exconc/41750ef74/general-conclusion-international-protection.html
[4] Βλ. https://www.unhcr.org/cy/2021/01/28/%CF%84%CE%BF-%CE%AC%CF%83%CF%85%CE%BB%CE%BF-%CE%B4%CE%AD%CF%87%CE%B5%CF%84%CE%B1%CE%B9-%CE%B5%CF%80%CE%AF%CE%B8%CE%B5%CF%83%CE%B7-%CF%83%CF%84%CE%B1-%CF%83%CF%8D%CE%BD%CE%BF%CF%81%CE%B1-%CF%84%CE%B7/ 28/1/2021
[5] https://www.aljazeera.com/features/2022/6/17/greece-accused-of-using-migrants-to-push-back-other-migrants?fbclid=IwAR093Fj2LBvIKO6rPjQuQLibjhcfdz3EO2qw5h0qOJQn9i9UP52U5AdrU54 17/6/2022
[6] Βλ. ενδεικτικά https://www.efsyn.gr/ellada/dikaiomata/348373_i-epitropi-libe-zita-na-kinithei-nomiki-diadikasia-kata-tis-elladas-gia , 16/6/2022
[7]https://undocs.org/Home/Mobile?FinalSymbol=A%2FHRC%2F50%2F31&Language=E&DeviceType=Mobile&LangRequested=False&fbclid=IwAR2PZxOGUbDpF8u7uzEqnZlM0oBsqNNssuEPhLCJ02z9jcHC5oEtxgDydYA 26/4/2022
[8] Βλ. ανακοίνωση του Ελληνικού Συμβουλίου για τους Πρόσφυγες https://www.gcr.gr/el/news/press-releases-announcements/item/1984-information-note 23/2/2022
Δικηγόρος, ειδικός στο προσφυγικό δίκαιο. Πρώην πρόεδρος του ελληνικού τμήματος της Διεθνούς Αμνηστίας
