Του Jaime Bordel Gil, 28.4.2023, Πηγή: elsaltodiario
Σε μια πολιτική στιγμή που η ασφάλεια είναι από τις κύριες ανησυχίες των πολιτών σε πολλές χώρες, ρητορικές όπως αυτή του Σαλβαδοριανού προέδρου Μπουκέλε μπορούν να βρουν το ιδανικό πλαίσιο για να έχουν απήχηση στον πληθυσμό.
Πριν από λίγες εβδομάδες, δημιουργήθηκε αναστάτωση μεταξύ των προοδευτικών τομέων στη Χιλή. Η τελευταία δημοσκόπηση της Cadem έδειξε ότι ο ξένος πρόεδρος που εκτιμούν περισσότερο οι Χιλιανοί ήταν ο Σαλβαδοριανός Ναγίμπ Μπουκέλε, πολύ μπροστά από τον Βολοντίμιρ Ζελένσκι και τον Τζο Μπάιντεν. Σχεδόν το 70% των Χιλιανών δίνει στον Μπουκέλε άριστα, ενώ μόνο το 18% αξιολογεί αρνητικά τον λεγόμενο «milenial» πρόεδρο. Το ίδιο φαινόμενο παρατηρείται και σε άλλες χώρες, όπως η Κολομβία, όπου το περιοδικό Semana, που ασκεί έντονη κριτική στον πρόεδρο Πέτρο, αφιέρωσε πριν από λίγες εβδομάδες εκτενές ρεπορτάζ στον αγώνα κατά των συμμοριών στο Ελ Σαλβαδόρ με τίτλο «El milagro Bukele» (Το θαύμα του Μπουκέλε). Ο Σαλβαδοριανός πρόεδρος κερδίζει επαίνους στη Λατινική Αμερική σε μια εποχή που η ασφάλεια γίνεται κεντρικό ζήτημα σε πολλές χώρες.
Τα δύο σημαντικότερα μέτρα του Ναγίμπ Μπουκέλε κατά την πρώτη θητεία του στην εξουσία, ήταν η καθιέρωση του Bitcoin ως νόμιμου χρήματος και η άσκηση σκληρής πολιτικής κατά των συμμοριών. Το πρώτο, παρά το γεγονός ότι τον έκανε να κερδίσει δημοτικότητα μεταξύ των φανατικών του κρυπτονομίσματος, δεν ήταν τόσο επιτυχές όσο αναμενόταν, αλλά το δεύτερο πέτυχε τους στόχους που επιδίωκε με την εφαρμογή του.
Στις 27 Μαρτίου 2022, η κυβέρνηση του Μπουκέλε κήρυξε κατάσταση έκτακτης ανάγκης, αφού η χώρα έζησε αρκετές ημέρες ακραίας βίας με 87 θύματα από μέλη των maras (1). Έκτοτε, ξεκίνησε ένας ολοκληρωτικός πόλεμος εναντίον αυτών των εγκληματικών οργανώσεων και ένα χρόνο αργότερα, το Ελ Σαλβαδόρ έχει ποσοστό ανθρωποκτονιών 2 ανά 100.000 κατοίκους, έναντι 103 το 2015 και 17,6 το 2021, σύμφωνα με κυβερνητικές πηγές.
Αυτά τα εντυπωσιακά νούμερα δεν προέκυψαν δωρεάν, το τίμημα του πολέμου κατά των συμμοριών είναι περισσότεροι από 60.000 κρατούμενοι, εκατοντάδες αγνοούμενοι στις φυλακές και χιλιάδες καταγγελίες για αυθαίρετες συλλήψεις μέσα σε μόλις έναν χρόνο. Η εφημερίδα El Faro απέκτησε πρόσβαση σε έγγραφα από το γραφείο του Γενικού Εισαγγελέα του Σαλβαδόρ, που δείχνουν τουλάχιστον 690 περιπτώσεις ανθρώπων που φυλακίστηκαν με ελάχιστα αποδεικτικά στοιχεία, χωρίς πρόσβαση σε δικηγόρο, χωρίς δίκη, ενώ μια εκτενής έκθεση του Παρατηρητηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (Human Rights Watch) και του Cristosal αποκάλυψε πολυάριθμες περιπτώσεις βασανιστηρίων, αυθαίρετης κράτησης, βραχυπρόθεσμων εξαφανίσεων και άλλων περιστατικών άσκησης βίας.
Στο Ελ Σαλβαδόρ, η δημοκρατία και το κράτος δικαίου έχουν εγκαταλειφθεί στον αγώνα κατά της ανασφάλειας και του οργανωμένου εγκλήματος. Από τότε που κηρύχθηκε η κατάσταση έκτακτης ανάγκης, λίγο περισσότερο από ένα χρόνο πριν, η νομοθετική συνέλευση –στην οποία το κόμμα του Μπουκέλε, Nuevas Ideas, έχει μεγάλη πλειοψηφία– έχει παρατείνει την κατάσταση έκτακτης ανάγκης οκτώ φορές, παραχωρώντας έκτακτες εξουσίες στον πρόεδρο και περιορίζοντας τα θεμελιώδη δικαιώματα. Το σώμα αυτό έχει επίσης καταλύσει τη διάκριση των εξουσιών, αντικαθιστώντας τους δικαστές του Συνταγματικού Τμήματος του Ανωτάτου Δικαστηρίου και τον Γενικό Εισαγγελέα, για να τοποθετήσει στη θέση τους ομοϊδεάτες του.
Η πιο αξιοσημείωτη απόρροια αυτών των μέτρων είναι ότι, χάρη σε μια απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου, ο Μπουκέλε θα μπορεί να θέσει υποψηφιότητα για επανεκλογή, παρόλο που αυτό δεν επιτρέπεται από το Σύνταγμα του Σαλβαδόρ. Ωστόσο, υπάρχουν και άλλες συνέπειες που δεν είναι λιγότερο σημαντικές. Στην παρούσα κατάσταση, ο Μπουκέλε ελέγχει de facto τη δικαστική διαδικασία μέσω του Συνταγματικού Τμήματος του Ανωτάτου Δικαστηρίου, καθώς μέσω αυτού μπορεί να μεταθέτει δικαστές και εισαγγελείς σε νέες θέσεις, γεγονός που έχει καταστεί μηχανισμός εξαναγκασμού και τιμωρίας των δικαστών. Έκτοτε, περιπτώσεις όπως αυτή του δικαστή Godofredo Salazar, ο οποίος μετατέθηκε τον Απρίλιο του 2022, αφού κατηγορήθηκε δημοσίως από τον Μπουκέλε για συνενοχή με συμμορίες επειδή αθώωσε 42 άτομα που διώκονταν χωρίς επαρκή αποδεικτικά στοιχεία, συμβαίνουν διαρκώς.
Η κατάσταση όσον αφορά τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν είναι καλύτερη και, μετά την κήρυξη της κατάστασης έκτακτης ανάγκης, οι ελευθερίες του συνέρχεσθαι και του συνεταιρίζεσθαι έχουν περιοριστεί σημαντικά και δεν υπάρχει πλέον η υποχρέωση να οδηγούνται οι κρατούμενοι ενώπιον ανακριτή εντός 72 ωρών. Σε αυτά πρέπει να προστεθούν οι άθλιες συνθήκες στις φυλακές, οι μαζικές συλλήψεις και μέτρα όπως η μείωση της ηλικίας ποινικής ευθύνης στα 12 έτη. Ένα ξεκάθαρα εχθρικό και αυταρχικό πανόραμα, στο οποίο, όπως σημείωσε ο ανθρωπολόγος Juan Martínez d’Aubuisson (2) σε άρθρο του στην Washington Post, η μαφία των συμμοριών έχει αντικατασταθεί από τη μαφία του κράτους.
Το δίλημμα Μπουκέλε
Αντιμέτωπος με μια τόσο ζοφερή κατάσταση, θα περίμενε κανείς ότι ο πρόεδρος Μπουκέλε θα προκαλούσε την ίδια εχθρότητα με άλλους ηγέτες αυταρχικών καθεστώτων, ωστόσο, το γεγονός είναι ότι απολαμβάνει μεγάλη επιτυχία τόσο εντός, όσο και εκτός των συνόρων του. Με μια φαντασμαγορική προβολή της καταστολής ως θέαμα και μια φρενήρη δραστηριότητα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ο Σαλβαδοριανός ηγέτης έχει καταφέρει να περάσει το κατασταλτικό του μήνυμα ως μήνυμα τάξης, παρουσιάζοντας το μοντέλο του ως τον μόνο εφικτό τρόπο αντιμετώπισης του οργανωμένου εγκλήματος. Στο εσωτερικό της χώρας, πολλοί Σαλβαδοριανοί πολίτες ισχυρίζονται ότι έχουν ανακτήσει την ελευθερία που τους είχαν αφαιρέσει οι maras, ενώ στο εξωτερικό, λαϊκιστές και ακροδεξιοί πολιτικοί ομολογούν ότι θαυμάζουν το μοντέλο Μπουκέλε και προτείνουν να το αντιγράψουν για τις χώρες τους.
Ο Μπουκέλε θέτει ένα ψευτοδίλημμα στην κοινωνία του και στη διεθνή κοινότητα: είτε δημοκρατία και ανθρώπινα δικαιώματα είτε ειρήνη και ελευθερία. Αυτή είναι η ρητορική που χρησιμοποιεί ο Σαλβαδοριανός πρόεδρος για να δικαιολογήσει τις πολιτικές που εφαρμόζει κατά τη διάρκεια αυτών των μηνών, στις οποίες προσθέτει μια λαϊκίστικη πινελιά για να κατευνάσει τους διεθνείς επικριτές, παρουσιάζοντας το Ελ Σαλβαδόρ ως μια μικρή χώρα που θέλει απλώς να είναι κυρίαρχη και να εφαρμόζει τις πολιτικές που θεωρεί κατάλληλες χωρίς να ενοχλείται από ισχυρά έθνη. Ο Μπουκέλε καθιερώνει έτσι μια διχοτομία στην οποία κάποιος είναι είτε με την κυβέρνηση είτε με τους εγκληματίες και αποστομώνει τους επικριτές του κατηγορώντας τους ότι ενδιαφέρονται περισσότερο για τα ανθρώπινα δικαιώματα των εγκληματιών παρά για εκείνα των απλών ανθρώπων. Μια στρατηγική με την οποία κέρδισε πολλούς οπαδούς τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο.
Ένα από τα πράγματα που μεγαλύτερη έκπληξη προκαλεί σχετικά με τον Ναγίμπ Μπουκέλε, είναι η τεράστια διεθνής εμβέλειά του, η οποία θα πρέπει να προβληματίσει έντονα την Αριστερά. Σε μια πολιτική στιγμή που η ασφάλεια είναι από τις κύριες ανησυχίες των πολιτών σε πολλές χώρες, ρητορικές όπως αυτή του Μπουκέλε, μπορούν να βρουν το τέλειο πλαίσιο για να έχουν απήχηση στον πληθυσμό. Υποψήφιοι όπως ο Χαβιέρ Μιλέι στην Αργεντινή ή ο Χοσέ Αντόνιο Καστ και ο Φράνκο Παρίσι στη Χιλή έχουν ήδη δείξει με περισσότερο ή λιγότερο σαφείς τρόπους ότι συμφωνούν με τον Μπουκέλε και σε αρκετές χώρες της ηπείρου οι επόμενες εκλογές μπορεί να διεξαχθούν υπό το εξής σχήμα: τάξη και σιδηρά πυγμή ή χάος.
Αυτό το πλαίσιο υπήρξε κάποιες φορές ευνοϊκό για την Αριστερά αλλά, σε μια εποχή που οι ανησυχίες για την ασφάλεια αυξάνονται, τα πράγματα θα μπορούσαν να γίνουν πιο περίπλοκα. Όσο κι αν προκαλεί την έντονη απόρριψη ορισμένων κύκλων, το μοντέλο Μπουκέλε έχει αποδειχθεί επιτυχές όσον αφορά την εξάλειψη του οργανωμένου εγκλήματος και τη σημαντική μείωση της δύναμης και της επιρροής των maras. Και παρόλο που υπάρχουν πολλά επιχειρήματα εναντίον του, αν δεν δουν με τα μάτια τους ένα μοντέλο που να αντιμετωπίζει τα προβλήματα ασφάλειας, πολλοί άνθρωποι μπορεί να οδηγηθούν να ψηφίσουν επιλογές που, αν και δεν σέβονται τα ανθρώπινα δικαιώματα, επεμβαίνουν με σφοδρότητα για να επιλύσουν τα προβλήματα που τους εμποδίζουν να ζήσουν ειρηνικά στην καθημερινότητά τους.
Η Αριστερά, για να υπερβεί αυτό το δίλημμα μεταξύ του αμέριστου σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της ασφάλειας των πολιτών, χρειάζεται μια φόρμουλα για την αντιμετώπιση της ασφάλειας βραχυπρόθεσμα, η οποία να δίνει λύσεις στα προβλήματα της εγκληματικότητας και της παραβατικότητας στις γειτονιές, χωρίς να διολισθαίνει σε έναν κατασταλτικό κατήφορο. Το πρόβλημα είναι ότι, μέχρι σήμερα, οι λύσεις που έχουν επιλεγεί –όπως η κήρυξη κατάστασης έκτακτης ανάγκης από τις κυβερνήσεις του Γκαμπριέλ Μπόριτς στη Χιλή (3) και της Σιομάρα Κάστρο στην Ονδούρα (4)– είναι πολύ παρόμοιες με αυτές που θα έδινε μια δεξιά ή κεντροδεξιά κυβέρνηση. Με τη επιλογή αυτή, όχι μόνο απέτυχαν να φτάσουν στη ρίζα των προβλημάτων, αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως στη Χιλή, κατάφεραν να ενισχύσουν τα πιο σκληροπυρηνικά τμήματα της Δεξιάς. Ο Αρτούρο Σκουέλα, πρόεδρος του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος του Χοσέ Αντόνιο Καστ στη Χιλή, δήλωσε σε συνέντευξή του ότι το να ακούει τη Λα Μονέδα (Προεδρική έδρα) και το Κομμουνιστικό Κόμμα να μιλούν για την ασφάλεια με τους ίδιους όρους με το κόμμα του, δείχνει ότι βρίσκονται στο σωστό δρόμο και πετυχαίνουν τους στόχους τους.
Η μεγάλη πρόκληση για τις προοδευτικές κυβερνήσεις, όπως αυτές του Γκαμπριέλ Μπόριτς, του Γκουστάβο Πέτρο ή του Λούλα ντα Σίλβα, είναι να βρουν λύσεις σε αυτά τα προβλήματα που να αρχίσουν να παράγουν αποτελέσματα βραχυπρόθεσμα, χωρίς να μιλούν την ίδια γλώσσα με τη Δεξιά. Αν δεν γίνει τίποτα από αυτή την άποψη και οι απαντήσεις δίνονται μόνο σε κατασταλτικό πλαίσιο, είναι πολύ πιθανό ένα μέρος των ανθρώπων που πλήττονται από αυτά τα προβλήματα ασφάλειας, να καταλήξει να ψηφίζει πολιτικές επιλογές που υπόσχονται να δώσουν τέλος σε αυτά, σαρώνοντας τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Ο επόμενος πολιτικός κύκλος θα είναι κρίσιμος, καθώς σε πολλές χώρες υπάρχει πιθανότητα να ληφθούν αποφάσεις αν θα προχωρήσουν σε μέτρα όπως η ελεύθερη οπλοφορία ή αν θα εφαρμοστούν επιδρομές και μαζικές συλλήψεις στις γειτονιές.
Ο βουλευτής Γκασπάρ Ρίβας του Κόμματος του Λαού (Partido de la Gente) στη Χιλή, δήλωσε πριν από λίγες εβδομάδες ότι «θα έπρεπε να βάλουμε τέλος στο σόου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων για τους εγκληματίες» και ότι «τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι για τους δίκαιους ανθρώπους». Μια επικίνδυνη δήλωση που θα μπορούσε να οδηγήσει σε ένα αντιδημοκρατικό σπιράλ. Παραφράζοντας τον Martínez d’ Aubuisson, θα μπορούσαμε να πούμε ότι στις επόμενες εκλογές πολλές χώρες μπορεί να κινδυνεύσουν να περάσουν από τη μαφία των εγκληματικών οργανώσεων στη μαφία του κράτους. Και ένα μέλλον χωρίς δημοκρατικές ισορροπίες και στο οποίο τα ανθρώπινα δικαιώματα θα γίνονται σεβαστά μόνο για εκείνους που θεωρούν τους εαυτούς τους «δίκαιους ανθρώπους» μπορεί να αποδειχθεί ως θεραπεία πολύ χειρότερη από την ίδια την ασθένεια.
Σημειώσεις
1.- Mara ή marabunta είναι μια μορφή συμμορίας που προέρχεται από τις Ηνωμένες Πολιτείες και η οποία εξαπλώθηκε σε χώρες της Κεντρικής Αμερικής, όπως το Ελ Σαλβαδόρ, η Ονδούρα και η Γουατεμάλα, ωστόσο δεν είναι μόνο φαινόμενο της Κεντρικής Αμερικής αλλά διεθνικό. Η mara έχει μια οργανωτική δομή στην οποία υπάρχει ένας ηγέτης επικεφαλής ενός στελέχους κάτι το οποίο με τη σειρά του διακλαδίζεται σε άλλα στελέχη. Κάθε μία από αυτές τις υποομάδες έχει εσωτερικές λειτουργίες, όπως η στρατολόγηση οπαδών για τη διακίνηση ναρκωτικών, τα logistics –συλλογή πληροφοριών, προπαγάνδα, επιθέσεις, εκβιασμούς και δολοφονίες– μεταξύ άλλων εγκληματικών δραστηριοτήτων. Οι πιό σημαντικές είναι η M-13 ή αλλιώς Mara Salvatrucha και η Μ-18 ή Mara της 18ης Οδού.
2.- Juan José Martínez d’Aubuisson: Σαλβαδοριανός δημοσιογράφος και κάτοχος πτυχίου Κοινωνικο-πολιτισμικής Ανθρωπολογίας από το Πανεπιστήμιο του Ελ Σαλβαδόρ. Από το 2008 μελετά το φαινόμενο της βίας και των συμμοριών στη Βόρειο και Κεντρική Αμερική, ενώ έχει γράψει, μόνος του ή σε συνεργασία, αρκετά ακαδημαϊκά έργα και βιβλία, μεταξύ των οποίων το Ver, oír y callar: Un año con la Mara Salvatrucha 13 (Δες, Άκου, Μην μιλάς: Ένας χρόνος με την Mara Salvatrucha 13), αφού επί ένα χρόνο εισχώρησε στις γραμμές της συμμορίας. Έχει διδάξει στη Σχολή Επικοινωνίας Mónica Herrera στον Σαν Σαλβαδόρ και έχει εργαστεί ως σύμβουλος για διάφορα ιδρύματα όπως Action on Armed Violence (Αγγλία), Unicef, Soleterre (Ιταλία) και American University (Ηνωμένες Πολιτείες).
3.- Στις 25/4/23 το Κογκρέσο της Χιλής ενέκρινε για 22η φορά την παράταση της κατάστασης έκτακτης συνταγματικής εξαίρεσης στη Νότια Μακροζώνη (περιοχή της Αραουκανίας και στις επαρχίες Αραούκο και Μπίο-Μπίο στην περιοχή Μπίο-Μπίο, εδάφη που κατοικούν κυρίως οι ιθαγενείς Μαπούτσε) η οποία θα ισχύσει για ακόμα δεκαπέντε ημέρες. Η τελευταία παράταση απέχει μόλις δύο εβδομάδες από την επέτειο ενός χρόνου από την πρώτη κήρυξη κατάστασης εξαίρεσης.
4.- Στην Ονδούρα η κατάσταση έκτακτης ανάγκης τέθηκε σε ισχύ στις 6/12/2022 και θεσπίστηκε για περίοδο ενός μηνός. Εφαρμόστηκε σε 162 περιοχές της Κεντρικής Περιφέρειας (Τεγκουσιγκάλπα και Κομαγιαγουέλα) και του Σαν Πέδρο Σούλα, τομείς που χαρακτηρίζονται από υψηλά επίπεδα εγκληματικότητας και βίας. Η κατάσταση έκτακτης ανάγκης επέτρεψε στην Στρατιωτική Αστυνομία να εκτελεί καθήκοντα δημόσιας ασφάλειας μαζί με την Αστυνομία και ανέστειλε 6 δικαιώματα που εγγυάται το Σύνταγμα της χώρας, μεταξύ αυτών την ελευθερία μετακίνησης, το δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι και του συνέρχεσθαι και το απαραβίαστο της κατοικίας. Στη συνέχεια παρατάθηκε για 45 ημέρες (από τις 6/1/23) ενώ επεκτάθηκε σε 73 επιπλέον Δήμους σε ολόκληρη τη χώρα. Ο διαπιστευμένος του Γραφείου της Ύπατης Αρμοστείας των Ηνωμένων Εθνών για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα επανέλαβε την έκκλησή του για την εφαρμογή μιας ολοκληρωμένης πολιτικής δημόσιας ασφάλειας με έμφαση στην πρόληψη και τη διερεύνηση ενώ επισήμανε ότι «τα μέτρα που υιοθετήθηκαν, όπως η ανάθεση νέων καθηκόντων ασφαλείας στις Ένοπλες Δυνάμεις, θα θέσουν σε κίνδυνο τις προσπάθειες αποστρατιωτικοποίησης και θα μπορούσαν να επηρεάσουν την ανεξαρτησία της Δικαιοσύνης και της Εισαγγελίας».
Στις 31/3/23 η κυβέρνηση της χώρας ενέκρινε το Εθνικό Σχέδιο κατά του Εγκλήματος και την παράταση της κατάστασης έκτακτης ανάγκης (που στις 20/2/23 είχε και πάλι παραταθεί) για έξι ακόμη μήνες. Το Σχέδιο και η παράταση εγκρίθηκαν από το Συμβούλιο Εθνικής Άμυνας και Ασφάλειας, του οποίου ηγείται η πρόεδρος της Ονδούρας Σιομάρα Κάστρο.