Το έγκλημα βρίσκεται παντού. Το βλέπουμε να περνά μέσα από την οθόνη και τα πρωτοσέλιδα εφημερίδων. Κρύβεται πίσω από φράσεις όπως: «Πα-τέρας σκότωσε», «Μητέρα-τέρας ψυχρή και απόμακρη», «Αμετανόητος ο μακελάρης». Το έγκλημα εκπλήσσει, σε ρυθμούς καθημερινότητας, προκαλεί οργή και αγανάκτηση για το «πού βαδίζουμε ως κοινωνία» και εφησυχασμό στη σκέψη ότι είναι εξαίρεση. Έγκλημα στο δημόσιο λόγο είναι κυρίως η ειδεχθής πράξη, η πράξη που προκαλεί απέχθεια, αποστροφή. Το έγκλημα είναι μεμονωμένο, εξαίρεση, φαινόμενο χωρίς επίθετο. Όμως, το έγκλημα αιώνες πια (δύο για την ακρίβεια) έχει χαρακτηριστεί ως ποινικό και κοινωνικό φαινόμενο. Το έγκλημα είναι ένα κοινωνικό πρόβλημα, και ως τέτοιο είναι μέρος και παράγωγο της κοινωνίας (Βιδάλη, 2019). Το έγκλημα είναι ένας θεμέλιος λίθος επί του οποίου χτίζονται οι πολιτικές και οικονομικές σχέσεις στις δημοκρατικές-καπιταλιστικές κοινωνίες (Chambliss, 1978).

Πρόθυμος όχλος

Τι προσπαθώ να πω με αυτούς τους διαδοχικούς συνειρμούς. Το έγκλημα είναι μια είδηση που κρατά σε εγρήγορση τους αναγνώστες, ακροατές ή θεατές, που εγκλωβίζει το ενδιαφέρον τους. Είναι σαν να παρακολουθούν ταινία. Βλέπουν αναπαραστάσεις, συνεντεύξεις συγγενών και γειτόνων, παρακολουθούν τη διαδικασία της ανάκρισης, διαβάζουν τη δικογραφία και, όπως σε κάθε ταινία, καταλήγουν σε ετυμηγορία. Φυσικά, το έγκλημα είναι πολύ πιο σύνθετο από τις παρουσιάσεις των ΜΜΕ με όρους τηλεταινίας (στη λογική ότι το αίμα πουλάει). Όμως ο σκοπός δεν είναι μόνο η τηλεθέαση. Η δημόσια συζήτηση για ένα χ έγκλημα, ανάγει σε κοινωνικό αίτημα την ψ αντιμετώπιση της εγκληματικότητας. Διαμορφώνεται έτσι –μέσα από τα τηλεπαράθυρα και τα πολυσέλιδα αφιερώματα- η αντεγκληματική πολιτική αρχικά, και κυρίως εδραιώνεται η πολιτική ελίτ, αφού αυτή θα αναλάβει την ποινική μεταρρύθμιση, την αυστηροποίηση και τη θωράκιση της κοινωνίας απέναντι στο έγκλημα, που εκείνη έχει ορίσει ως προτεραιότητα, αφήνοντας πάντα αθέατα τα οικονομικά και πολιτικά εγκλήματα. Διαμορφώνεται έτσι ένας όχλος, πρόθυμος να κατασπαράξει τον εγκληματία και μια κοινή γνώμη θετική στην επαναφορά της θανατικής ποινής και της σωματικής τιμωρίας, στην εδραίωση του κοινωνικού αποκλεισμού.

Δύο εκδοχές

Για να πετύχει αυτός ο στόχος είναι κρίσιμο να γίνει κοινά αποδεκτό ότι η αποκλίνουσα συμπεριφορά είναι η εξαίρεση από τον μέσο συνετό άνθρωπο (Becker, 1971). Να γίνει κοινά αποδεκτό ότι ο εγκληματίας είναι «ελαττωματικός», γεννήθηκε δηλαδή τέτοιος κατά παρέκκλιση, ή ότι δεν ανήκει στο ανθρώπινο είδος. Η πρώτη προσέγγιση ονομάζεται θετικισμός (Ιταλική Θετική Σχολή, 19ος αιώνας) και στηρίζεται στην ιδέα ότι ο εγκληματίας είναι ένας άνθρωπος ο οποίος καθηλώθηκε σε προγενέστερο στάδιο της εξέλιξης του ανθρώπινου είδους, χωρίς αισθήματα ευσπλαχνίας και οίκτου. Η θεωρία αυτή επανέρχεται ανά τακτά χρονικά διαστήματα (π.χ. ευγονική), παρότι έχει απορριφθεί μέσα από πληθώρα ερευνών. Η δεύτερη προσέγγιση ονομάζεται απανθρωποποίηση (Halsam, 2006). Πρόκειται για μια πρακτική που αντιμετωπίζει τους παραβάτες ως ένα είδος με ζωώδη ένστικτα, που δεν έχει αναπτύξει βασικά ανθρώπινα χαρακτηριστικά (ευγένεια, ηθική, λεπτότητα, ευαισθησία). Η συμπεριφορά τους παραβιάζει κοινωνικούς και ποινικούς κανόνες, οι οποίοι είναι θεμέλιοι λίθοι μιας πολιτισμένης κοινωνίας. Πρόκειται για παράσιτα που πρέπει να εξαλειφθούν. Η πρακτική αυτή είναι ευρέως διαδεδομένη στον 21ο αιώνα, στην εποχή των κοινωνικών δικτύων και της γρήγορης ενημέρωσης.

Και τις δύο εκδοχές συναντούμε συχνά. Στην περίπτωση «των τριών παιδιών από την Πάτρα» η προφυλακισμένη μητέρα, προέρχεται από οικογένεια εγκληματιών, αφού ο παππούς της στραγγάλισε την γιαγιά της. Στην περίπτωση της «δολοφονίας 7χρονου στην Κυψέλη» ο πολωνός οικοδόμος ήταν «κτήνος» και η ελληνίδα μητέρα «τέρας». Ταυτόχρονα περνάνε και άλλα πολιτικά μηνύματα. Είναι διαφορετική η παρουσίαση του «μακελάρη της Ανδραβίδας», ο οποίος ομολόγησε ότι σκότωσε μια οικογένεια για τα ενοίκια και διαφορετική η αντιμετώπιση της «μάνας από την Πάτρα», για την οποία ξεσηκώθηκε (αυθόρμητα;) ένας όχλος και φώναζε έξω από τα δικαστήρια και από το σπίτι της για «κρεμάλες στην πλατεία». Ο πρώτος ήταν εισοδηματίας άνδρας-κυνηγός, η δεύτερη γυναίκα και μητέρα, που όφειλε να υπηρετεί τις κοινωνικές νόρμες. Είναι διαφορετική η παρουσίαση των προφυλακισμένων ηθοποιών για βιασμό, για τους οποίους γίνονται εκτενή ρεπορτάζ για τη συμβολή τους στον πολιτισμό και αφήνονται ερωτηματικά για τα θύματα, από την αντιμετώπιση του 19χρονου αλβανού βιαστή και δολοφόνου της Ελένης Τοπαλούδη, ο οποίος βιάστηκε από κρατούμενους στις φυλακές Αυλώνα και οι δράστες βγήκαν σε ζωντανή σύνδεση και δήλωσαν «πήρε το ελάχιστο που του αξίζει». Με αυτές τις διαφορετικές προσεγγίσεις περνούν και επιπλέον πολιτικά μηνύματα ότι το κοινωνικό στάτους διαμορφώνεται ανάλογα με την οικονομική κατάσταση, την καταγωγή, το φύλο, το επάγγελμα και επομένως το έγκλημα όσων φορούν λευκό κολάρο –ακόμα και όταν είναι ειδεχθές- δεν είναι το ίδιο «φρικιαστικό». Μπαίνουν και άλλες παράμετροι. Δεύτερες και τρίτες σκέψεις. 

Αυτοκάθαρση

Η φωτογραφία δεν είναι πραγματική, αλλά είναι ενδεικτική

Σε αυτή τη λογική, απαιτείται από τους «εγκληματίες-κρατούμενους» να «σώσουν το είδος τους» και να το απαλλάξουν από τα «ζώα», τους «υπάνθρωπους». Να αναλάβουν αυτό που δεν μπορεί να κάνει η κοινωνία, γιατί έτσι θα χάσει την ανθρώπινη ιδιότητα της συμπόνοιας και επομένως θα διαλυθεί στη βία. Να τιμωρήσουν τους παιδοκτόνους και τους βιαστές, αυτή τη «φάρα» (Δρόσου, 2016). Εφόσον αυτοί οι κρατούμενοι δεν οδηγηθούν σε ειδική φυλακή ή πτέρυγα, τότε ρίχνονται στην αρένα. Ένας από τους κυρίαρχους κανόνες της κοινωνίας των κρατουμένων, με απαρέγκλιτη ισχύ, είναι ο κανόνας κατά του βιαστή (ή παιδοκτόνου), σύμφωνα με τον οποίο αν εντοπιστεί στην κοινωνία των κρατουμένων «βιαστής κρατούμενος» θα πρέπει να ξυλοκοπηθεί άγρια ή να δολοφονηθεί. Είναι φορές βέβαια που ο φόβος για το τι θα υποστεί ο κρατούμενος τον οδηγεί στην αυτοχειρία. Γι’ αυτό και στη φυλακή Ηθών (Τρίπολη) οι κρατούμενοι είναι απόλυτα ελεγχόμενοι από τους υπαλλήλους, υπό την απειλή της πειθαρχικής μεταγωγής. Αυτή μπορεί να σημαίνει θάνατος. Όπως συνέβη με τον προφυλακισμένο για τη δολοφονία του 7χρονου από την Κυψέλη, ο οποίος μετήχθη στην Κέρκυρα, όπου και βρέθηκε απαγχονισμένος. Όπως συνέβη με την «υπόθεση της Πάτρας», όπου η προφυλακισμένη μητέρα κρίθηκε ανεπιθύμητη από την κοινωνία των κρατουμένων στη φυλακή του Ελαιώνα και κατόπιν και στου Κορυδαλλού και επομένως βρίσκεται –προς το παρόν- σε απομόνωση.

Η απανθρωποποίηση είναι ένα σκαλί πριν από την υιοθέτηση του αιτήματος υποστήριξης της θανατικής ποινής (Giner-Sorolla, Leidner, Castano, 2011). Οι εγκληματίες αντιμετωπίζονται ως διαβολικοί, κακοί, ανίκανοι να σωφρονιστούν και επομένως πρέπει να εκτελεστούν. Το γεγονός ότι και οι κρατούμενοι διαχωρίζονται από όσους κρατούνται για βίαια εγκλήματα και επιδιώκουν την «αυτοκάθαρση» επιβεβαιώνει την ιδέα ότι το έγκλημα επιχειρείται να εμφανιστεί ως ένα φαινόμενο εκτός κοινωνίας. Μόνο όταν αποδομηθεί πλήρως και ευρέως αυτή η ιδέα, τότε θα αποκαλυφθεί η πολυπλοκότητα της εγκληματικότητας και πως η αντιμετώπισή της είναι θέμα πολιτικής οπτικής και βούλησης. Διότι το έγκλημα, πέραν του ότι είναι κοινωνικό φαινόμενο, ανέκαθεν όριζε την πολιτική ατζέντα. Και τώρα είναι πολιτικοί καιροί για στυγερά εγκλήματα.

 

Ιωάννα Δρόσου, μεταδιδακτορική ερευνήτρια, Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο

 

Βιβλιογραφία:
Becker H.S. (1971), Sociological Work, Λονδίνο: Allen Lanen

Chambliss W. (1978), On the Take. From Petty Crooks to Presidents, Bloomington: Indiana University Press

Giner-Sorolla R., Leidner B., Castano E. (2011), Dehumanization, demonization and morality shifting: Paths to moral certainty in extremist violence στο Hogg M.A. & Blaylock D.L. (Eds.) Extremism and the psychology of uncertainty, Oxford-United Kingdom: Wiley Blackwell

Haslam N. (2006), Dehumanization: An Intergrative Review, Personality and Social Psychology Review, 10, p. 252-264

Βιδάλη Σ. (2019), Έγκλημα και κοινωνία, Αθήνα: ΕΑΠ

Δρόσου Ι. (2016), Η μικροκοινωνία των φυλακών και ο άτυπος κοινωνικός έλεγχος, διδακτορική διατριβή, Αθήνα: Πάντειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Κοινωνιολογίας

Διαβάστε επίσης

Δίκη Πολύκαρπου Γεωργιάδη: μια κακόγουστη φάρσα της «Αντιτρομοκρατικής»

Ενάμιση χρόνο πριν, την Τετάρτη 23 Σεπτεμβρίου 2020, ο αγωνιστής Πολύκαρπος Γεωργιάδης…

Εντουάρ Λουί: «Ενάντια στον φασισμό, θα πάω να ψηφίσω έναν υποψήφιο που μισώ βαθιά»

Τον Εντουάρ Λουί, μια από τις πιο μαχητικές φωνές υπέρ της εργατικής…