Με αφορμή το φεστιβάλ για τα 30 χρόνια των ΑΣΚΙ, ο Δημήτρης Μπιτουλάς-Κουρούσης παίρνει συνέντευξη από τον διευθυντή των ΑΣΚΙ, Κωστή Καρπόζηλο.
Δ: Θέλεις να μας πεις δυο λόγια για το πώς ξεκίνησαν τα ΑΣΚΙ;
Κ: Τα ΑΣΚΙ είναι μια αστική μη κερδοσκοπική εταιρία που ιδρύθηκε το 1992, άρα φέτος συμπληρώνονται τα 30 χρόνια μας. Το 1992 θα πρέπει αφενός να το συσχετίσουμε με το τέλος του ψυχρού πολέμου και την αίσθηση ότι πλέον μπορούμε να συζητήσουμε για τον 20ο αιώνα. Είναι μια εποχή που ανοίγουν αρχεία στην Ανατολική Ευρώπη, βγαίνουν στην επιφάνεια κρυμμένα “μυστικά” και υπάρχει μια ευρύτερη αίσθηση απελευθέρωσης της πληροφόρησης. Από την άλλη, το 1989 η συγκυβέρνηση αριστεράς και δεξιάς προχώρησε σε μια συμβολική πράξη ολοκλήρωσης (των συνεπειών) του εμφυλίου καταστρέφοντας εκατομμύρια φακέλους πολιτικών φρονημάτων, μια καταστροφή της μνήμης. Έτσι, τα ΑΣΚΙ το 1992, αφενός συνομιλούν με το αίτημα της πρόσβασης στο ιστορικό παρελθόν και αφετέρου είναι μια πράξη αντίστασης στην καταστροφή του παρελθόντος. Η πρώτη τους γενιά είναι ιστορικοί και διανοούμενοι, άνθρωποι που συνδέονται με την αριστερά και το κομμουνιστικό κίνημα, άνθρωποι δηλαδή που είπαν ότι δεν θα έπρεπε να είχαν καταστραφεί οι φάκελοι των πολιτικών φρονημάτων, αλλά ότι αντίθετα θα έπρεπε να υπάρχει ένας χώρος στον οποίο θα αρχειοθετούνταν αυτό το υλικό.
Δ: Ας μιλήσουμε για αυτή την πρώτη γενιά και την πραγματική γέννηση των ΑΣΚΙ, όπως γνωρίζω τα ΑΣΚΙ ξεκίνησαν με το αρχείο του ΚΚΕ Εσωτερικού
Κ: Σωστά, στην ουσία το 1992 τα ΑΣΚΙ ξεκινούν μέσα από μια λογική που συμπυκνώνεται στη φράση ανοιχτά αρχεία. Καθοριστική ήταν η δράση του Φίλιππου Ηλιού, ενός διανοούμενου της κομμουνιστικής αριστεράς, του ευρωκομουνισμού, ο οποίος θεωρούσε ότι η γνώση του παρελθόντος είναι δικαίωμα του πολίτη. Τα ΑΣΚΙ λοιπόν ξεκινούν με μια ρήξη με την αριστερή παράδοση ότι το αρχείο ανήκει στο κόμμα και στην επιτροπή ιστορίας του, και συνεπώς δεν είναι προσβάσιμο. Το 1992, τα ΑΣΚΙ έχουν πρόσβαση στο κομμάτι του αρχείου του ΚΚΕ που περιήλθε στο ΚΚΕ Εσωτερικού το 1968, ένα εκτενές αρχείο που ταξίδεψε από το Βουκουρέστι στην Ελλάδα και μέχρι το 1992 έμεινε κρυφό. Tότε έγινε προσβάσιμο στο ευρύ κοινό, όπως παραμένει ως σήμερα.
Δ: Στη συνέχεια πώς προχωρήσατε, πότε ξεκινάει η έρευνα που κάνουν τα ΑΣΚΙ σήμερα;
Κ: Το πρώτο σημείο είναι ότι, με την πολιτική των ανοιχτών αρχείων, τα ΑΣΚΙ εμπεδώνουν μια νέα αντίληψη ως προς την πρόσβαση στη γνώση, με αποτέλεσμα παλιοί αγωνιστές να εμπιστευτούν στα ΑΣΚΙ αρχειακό υλικό. Για παράδειγμα τα ΑΣΚΙ έχουν το αρχείο της ΕΠΟΝ, το οποίο ήταν θαμμένο για δεκαετίες σε γκαζοτενεκέδες, καθώς οι άνθρωποι φοβόνταν την κατάσχεσή του. Τα ΑΣΚΙ εγγυήθηκαν ότι αυτό το υλικό θα προστατευτεί, θα ταξινομηθεί και θα είναι διαθέσιμο τόσο στο γενικό κοινό, όσο και στους ερευνητές. Μια δεύτερη μεγάλη ενότητα αφορά το αρχείο της ΕΔΑ, το οποίο είχε κατασχεθεί από τη Χούντα και είχε επιστραφεί στο κόμμα της ΕΔΑ το 1974, το οποίο έσβηνε μέσα στο χρόνο. Και αυτό το αρχείο καταλήγει στα ΑΣΚΙ και γίνεται αντικείμενο συστηματικής επεξεργασίας όπως αποτυπώνεται και στον αναλυτικό του κατάλογο που συνέταξε η Ιωάννα Παπαθανασίου. Όσο, δηλαδή, πληθαίνουν οι αρχειακές συλλογές, τα ΑΣΚΙ μεγαλώνουν ως κοινότητα και ταυτόχρονα η επεξεργασία του υλικού αρχίζει να συνδέεται με ερευνητικές δραστηριότητες. Για παράδειγμα, τα πρώτα συνέδρια μας για τον εμφύλιο προέκυψαν από την επεξεργασία αυτού του υλικού. Σήμερα πλέον το αρχείο είναι τόσο μεγάλο ώστε να καλύπτει όλο τον 20ο αιώνα και σε μεγάλο βαθμό τροφοδοτεί και την έκθεσή μας.
Δ: Μέσα στα 30 χρόνια της ιστορίας σας, ποιες θεωρείς είναι οι πιο αξιόλογες προσπάθειες έρευνας που έχετε κάνει;
Κ: Αυτό που θα μπορούσε να ξεχωρίσει είναι η δυναμική άφιξη των ΑΣΚΙ στο πεδίο της ψηφιοποίησης, το αρχείο δηλαδή θα είναι πλέον ανοιχτό με δημοκρατικούς όρους από το σπίτι του κάθε ατόμου. Αυτή η λογική της ψηφιοποίησης, τροφοδότησε σε αυτοτελή ψηφιακά προγράμματα, όπως το ψηφιακό μουσείο Μακρονήσου, ένα από τα πιο επιτυχημένα μας εγχειρήματα, όχι μόνο λόγω της επιστημονικής του εγκυρότητας αλλά από το γεγονός ότι ακόμη και σήμερα μας τηλεφωνούν άνθρωποι να μας πουν για παράδειγμα ότι έχουν μια κάρτα του παππού τους! Οι ίδιοι κάνουν την ψηφιοποίηση και μας στέλνουν τα στοιχεία, οπότε πρόκειται για ένα μουσείο σε εξέλιξη. Η αρχική μας προγραμματική δέσμευση στα ανοιχτά αρχεία, την πρόσβαση δηλαδή χωρίς μορφωτική, ιδεολογική ή άλλου τύπου αξιολόγηση, έχει μετεξελιχθεί σε ένα ψηφιακό σύμπαν το οποίο είναι διάβημα για τον εκδημοκρατισμό της γνώσης.
Δ: Σας ακούω στην εκπομπή σας (Η Ιστορία στο Κόκκινο, μεταδίδεται στον σταθμό 105.5 Στο Κόκκινο και σε ψηφιακά μέσα) πολλές φορές να αναφέρετε τον όρο κοινωνική ιστορία. Είναι τα ανοιχτά αρχεία και μια ιστορία συλλογικά διαμορφώσιμη, όπως αυτό το μουσείο αυτό που εννοείτε;
Κ: Έτσι πιστεύουμε ότι θα έπρεπε να είναι η κοινωνική ιστορία. Η κοινωνική ιστορία, ως αίτημα του 20ου αιώνα για μια ιστορία των από τα κάτω, είναι μια ιστορία που αμφισβητεί τη μονοσήμαντη προσήλωση στους βασιλιάδες και στους λευκούς cis-straight άνδρες, και στρέφεται στις ιστορίες των “αόρατων”. Αυτό αναδεικνύεται μέσα από τους κοινωνικούς και πολιτικούς αγώνες της δεκαετίας του ‘60. Τα ΑΣΚΙ δεν δημιουργήθηκαν, και σωστά, σαν αρχείο της αριστεράς αλλά με έμφαση στο κοινωνικό. Η ψηφιακότητα είναι ένας τρόπος εκδημοκρατισμού της ιστορίας. Σήμερα λειτουργούμε ένα πρόγραμμα για τη συγκρότηση του πρώτου αρχείου αλβανικής μετανάστευσης στην Ελλάδα, καθώς εκτιμήσαμε ότι αυτό είναι το κοινωνικό που έχει υποστεί την έλλειψη από την “επίσημη μνήμη” της χώρας.
Δ: Σας γνώρισα μέσα από την εκπομπή “Η Ιστορία στο Κόκκινο”, μια εκπομπή στην οποία κατά κύριο λόγο συζητάτε ζητήματα με την αφορμή κάποιας έκδοσης και με αυτό τον τρόπο προωθείτε την ευρύτερη συζήτηση για την κοινωνική ιστορία στον τόπο μας. Υπάρχουν άλλες παρόμοιες δραστηριότητες;
Κ: Η εκπομπή αυτή, που φέτος συμπληρώνει 10 χρόνια, είναι ένα παράδειγμα που φαίνεται όντως να έχει πλέον αποκτήσει το δικό του κοινό. Εκτός από την εκπομπή, οργανώνουμε συχνά ιστορικούς περιπάτους, καθώς θεωρούμε ότι η πόλη είναι ένα πεδίο αποτύπωσης της κοινωνικής ιστορίας, ή και των σιωπών γύρω από την κοινωνική ιστορία. Κάτι λιγότερο γνωστό, αλλά εξ ίσου ενδιαφέρον, είναι η διοργάνωση ερευνητικών σεμιναρίων. Χρειάζεται μια διαλεκτική σχέση ανάμεσα στη δημόσια ιστορία και την ερευνητική δραστηριότητα. Δεν μπορείς να έχεις δημόσια ιστορία χωρίς καλή ερευνητική δουλειά!
Δ: Πώς σας ήρθε η ιδέα για ένα τόσο μεγάλο φεστιβάλ και πώς θεωρείς ότι επηρεάζει την δημόσια ζωή;
Κ: Προέκυψε λόγω της επετείου, για να είμαι ειλικρινής. Όσο και αν κριτικάρουμε τις επετείους, είναι πάντα αφορμή για μνήμη και γιορτή, μια γιορτή που για εμάς θα ήταν πολύ μεγαλύτερη αν ήταν μαζί μας ο πρόεδρος των ΑΣΚΙ, Ηλίας Νικολακόπουλος, ο θάνατος του οποίου ανέστειλε και τη δυνατότητά μας να κάνουμε αυτό το φεστιβάλ στην κανονική επέτειο, δηλαδή πέρσι. Είναι μια παρέμβαση που συμπυκνώνει την αντίληψή μας γύρω από την ιστορία, ότι δηλαδή η ιστορία είναι ένα ανοιχτό και διαδραστικό πεδίο δημοκρατικού διαλόγου και δημοκρατικής αυτοσυνειδησίας. Για αυτό το λόγο, οι εκδηλώσεις δεν παραπέμπουν σε κάποιο επιστημονικό συνέδριο αλλά σε γιορτή, μια γιορτή που περιλαμβάνει συζήτηση βέβαια! Με το σύνθημα “η ιστορία μας αφορά” το φεστιβάλ θέλει να δείξει ότι η ιστορία μας επιτρέπει να σκεφτούμε για το πόσο απρόβλεπτος είναι ο ελληνικός 20ος αιώνας και άρα πόσο απρόβλεπτος θα συνεχίσει και ο 21ος. Είναι ένας τρόπος να συνθηκολογήσουμε με την ανησυχία μας για το “πού πάει το πράγμα”, ποτέ οι άνθρωποι δεν ξέρουν πού πάει, αλλά οι πράξεις τους το καθορίζουν.
Δ: Πώς θα θέλατε να συνεχίσουν τα ΑΣΚΙ μετά το ορόσημο των 30 χρόνων;
Κ: Τα ΑΣΚΙ είναι ένας συλλογικός οργανισμός. Νομίζω ότι η κατεύθυνση πρέπει να είναι η διατήρηση και ανανέωση του μηνύματος της ανοιχτότητας. Τα ΑΣΚΙ παραμένουν δογματικά προσκολλημένα στη λογική του ανοιχτού αρχείου. Συγχρόνως, μας απασχολεί η αντίληψη ότι το περιεχόμενο του ανοιχτού αρχείου δεν είναι στατικό. Θα πρέπει να βασανίσουμε το κεφάλι μας στο τι είναι ένα ανοιχτό αρχείο τον 21ο αιώνα. Την περίοδο της πανδημίας, τα ΑΣΚΙ έμειναν ανοιχτά λόγω της ψηφιοποίησης, αυτή η απάντηση όμως δεν θα αρκεί σε 10 χρόνια. Πρέπει να ανοίξουν περισσότερο. Να ανοίξουν και σε άλλες κατηγορίες του κοινωνικού και για αυτό είμαστε πολύ περήφανα/ες/οι που την τελευταία μέρα του φεστιβάλ θα γίνει ένας queer ιστορικός περίπατος, ενώ ταυτόχρονα θα έχουμε μια ανάλογη συζήτηση για τη σύγχρονη κοινωνική ιστορία. Τα ΑΣΚΙ ιδρύθηκαν, όπως έλεγε ο Ηλιού, σαν αρχείο «πολλαπλών ρήξεων». Και αυτό θέλουμε για τη συνέχεια: ρήξεις που θα ανανεώνουν τις βεβαιότητές μας.
